Συνέντευξη του Andrew Feenberg στο Πρίσμα
Το Σάββατο 26 Νοεμβρίου 2022 είχα τη χαρά να συνομιλήσω διαδικτυακά με τον φιλόσοφο της τεχνολογίας, Andrew Feenberg, συγγραφέα του βιβλίου Μεταξύ Λόγου και εμπειρίας. Κείμενα για την τεχνολογία και τη Νεωτερικότητα που μετέφρασα στα ελληνικά για λογαριασμό των εκδόσεων ΡΟΠΗ.
Η συζήτησή μας ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα με τον Feenberg να απαντά ευγενέστατα και με ακρίβεια στα ερωτήματά μου σχετικά με το βιβλίο του, τις ψηφιακές τεχνολογίες αλλά και τα πρακτικά παραδείγματα που σήμερα λαμβάνουν χώρα και πραγματώνουν όψεις της θεωρίας του.
Αφού, με περισσή ευγένειας, με συνεχάρη για τη μετάφραση και με ευχαρίστησε που ασχολήθηκα με τα κείμενά του και αφού μου ζήτησε να μεταφέρω τις ευχαριστίες του στην καθηγήτρια φιλοσοφίας του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γκόλφω Μαγγίνη που έχει γράψει την εισαγωγή στην ελληνική μετάφραση, αλλά και στον Πάνο Χαρίτο και τις εκδόσεις ΡΟΠΗ για την εξαιρετική και καλαίσθητη έκδοση, άρχισε να απαντά πρόθυμα στις ερωτήσεις μου:
Κύριε καθηγητά, σχεδόν δεκατρία χρόνια πέρασαν από τη δημοσίευση του βιβλίου σας Μεταξύ Λόγου και εμπειρίας. Κείμενα για την Τεχνολογία και τη Νεωτερικότητα. Χρόνια σκληρών οικονομικών και περιβαλλοντικών κρίσεων. Θεωρείτε ότι η κριτική θεωρία της τεχνολογίας ως πολιτικό πρόταγμα με σκοπό τον εκδημοκρατισμό της τεχνολογίας και της κοινωνίας είναι σχετική ακόμη και σήμερα;
Ναι θεωρώ πως είναι πιο σχετική από ποτέ. Εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία για μένα είναι από τη μία η επιστήμη και η τεχνολογία, οι σχέσεις και η αλληλοδιείσδυση μεταξύ των δύο, και από την άλλη η εμπειρία των ίδιων των ανθρώπων. Είναι ξεκάθαρο πως η επιστήμη και τεχνολογία υπό το υπάρχον καπιταλιστικό πλαίσιο έχουν οδηγήσει σε ένα αδιέξοδο. Ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή, συνεπώς είναι σίγουρο πως κάτι πρέπει να λείπει από την παραπάνω εξίσωση. Πρέπει σίγουρα να διαφεύγει κάτι από τη δομή της επιστήμης και της τεχνολογίας των σημερινών κοινωνιών, το οποίο μας έχει οδηγήσει σε αυτή την κατάσταση. Εκείνο που θεωρώ πως είναι αναγκαίο να εντατικοποιηθεί είναι ένας έλεγχος της πραγματικότητας, ένας έλεγχος των επιστημονικών και τεχνολογικών τομέων που μας έχουν οδηγήσει σε αυτή την κατάσταση κι αυτός ο έλεγχος πρέπει σίγουρα, κατά τη γνώμη μου, να επέλθει από την εμπειρία των απλών χρηστών/ανθρώπων. Χρειαζόμαστε ισχυρά κοινωνικά κινήματα ώστε να μεταστρέψουν την πορεία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Οι μελέτες μου τα τελευταία τριάντα χρόνια επικεντρώνονται ακριβώς σε αυτή τη σχέση, της τεχνολογίας από τη μία και της δυνατότητας των χρηστών να επιφέρουν αλλαγές σε αυτή από την άλλη, κάτι που αναδεικνύω επίσης και στο τελευταίο μου βιβλίο για τον Μαρκούζε που πρόκειται να εκδοθεί κάποια στιγμή τον Δεκέμβριο [του 2022].
Μπορούν, κατά τη γνώμη σας, οι απλοί χρήστες να επηρεάσουν τη διαδικασία σχεδιασμού των τεχνολογιών και των τεχνοσυστημάτων (όπως τα ονομάζετε στο προηγούμενο βιβλίο σας του 2017 (Το Τεχνοσύστημα. Η κοινωνική ζωή του Λόγου) και να αποδυναμώσουν τη λειτουργική αυτονομία των εταιριών στο σημερινό ψηφιακό τεχνολογικό κόσμο; Δεν θεωρείτε ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες είναι πιο δύσκολο να ανατραπούν και να μεταμορφωθούν;
Όχι δεν νομίζω πως είναι πιο δύσκολο. Οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν είναι απλώς τεχνολογίες, αλλά πολύ περισσότερο συστήματα που ελέγχονται από τις καπιταλιστικές εταιρίες. Οι εν λόγω εταιρίες, μολονότι φαίνονται παντοδύναμες, στην πραγματικότητα είναι εύθραυστες. Πολλές έχασαν εκατομμύρια προσπαθώντας να διαμορφώσουν ένα σύστημα που κανείς δεν επιθυμούσε: δείτε για παράδειγμα τις τελευταίες εξελίξεις με το Twitter (αλλά και πολλά άλλα παραδείγματα). Συνεπώς δεν θεωρώ ότι υπάρχει σαφής διαφορά μεταξύ των ψηφιακών και των αναλογικών τεχνολογιών ως προς αυτά που συζητώ στη θεωρία μου. Πολύ δε περισσότερο πιστεύω ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες, επειδή δεν είναι ακόμη εντελώς ώριμες ως τεχνολογίες, δεν είναι εδραιωμένες στον κόσμο για όσο διάστημα ήταν εδραιωμένες άλλου είδους αναλογικές τεχνολογίες πριν από αυτές, ότι είναι ίσως πιο εύκολο να μεταμορφωθούν και να ανατραπούν με τον τρόπο που υπαινίσσομαι στα βιβλία μου και κυρίως στα κείμενα του Μεταξύ Λόγου και Εμπειρίας.
Παρατηρούμε σήμερα μία έντονη περιστολή της ανθρώπινης εμπειρίας. Οι περισσότερες έξυπνες συσκευές –από εφαρμογές που καταγράφουν τα πάντα στη καθημερινότητά μας μέχρι τους μηχανισμούς των έξυπνων πόλεων που σήμερα σχεδιάζονται– συρρικνώνουν την εμπειρία σε δεδομένα για εξόρυξη και επεξεργασία. Μπορούμε, πιστεύετε, να ελπίζουμε σε μια συμφιλίωση μεταξύ λόγου και εμπειρίας με τον τρόπο που το εννοείτε στα κείμενά σας από τη στιγμή που η εμπειρία έχει κατακερματιστεί σε τέτοιο σημείο;
Δεν νομίζω πως θα συμφωνούσα με μία τόσο δυσοίωνη παρουσίαση της υπάρχουσας κατάστασης. Υπάρχουν, θεωρώ, δύο διαστάσεις στα ψηφιακά συστήματα που αναπτύσσουμε σήμερα. Από τη μία είναι πράγματι αυτή η περιστολή της καθημερινότητας σε δεδομένα και η επεξεργασία των εν λόγω δεδομένων, κάτι που βοηθά να αναδυθούν για παράδειγμα διάφορες εφαρμογές και μέσα στοχευμένης διαφήμισης ή ψηφιακής επιτήρησης. Η άλλη διάσταση, όμως, είναι η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, κάτι που δεν πρέπει να υποτιμούμε. Η επικοινωνία δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να αλληλεπιδρούν και να αναπτύσσουν σχέσεις κάθε είδους και αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό επίτευγμα των ψηφιακών τεχνολογιών. Εκείνο που έχουν επιτελέσει είναι να δημιουργήσουν μία τομή στο πεδίο της ψηφιακής διαμεσολάβησης, εκεί που παλαιότερα υπήρχε μονάχα η ραδιοτηλεόραση και η διά ζώσης επικοινωνία. Σήμερα η επικοινωνία γίνεται στα ψηφιακά μέσα μεταξύ ολόκληρων ομάδων και αυτό επιτρέπει ένα μεγάλο αριθμό διεργασιών, από ομαδικές συναντήσεις μέχρι μαθήματα, πολιτικές συζητήσεις και κάθε άλλους είδους αλληλεπίδραση που προηγουμένως δεν ήταν δυνατή. Παρά το γεγονός ότι αυτά μπορεί να λαμβάνουν χώρα σε μία ψηφιακή πλατφόρμα, όπου κάθε δεδομένο καθίσταται αντικείμενο εκμετάλλευσης προκειμένου να πλουτίσει η εταιρία που την έχει δημιουργήσει, δεν θεωρώ ότι αυτό μειώνει την αξία της επικοινωνίας και της ανατρεπτικότητας που μπορεί να προκύψει από αυτήν. Συνεπώς, θεωρώ πως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να λησμονούμε τη δυναμικότητα της επικοινωνίας που πλέον λόγω των ψηφιακών τεχνολογιών έχει λάβει διαφορετικές και ελπιδοφόρες διαστάσεις.
Και μία τελευταία ερώτηση, κύριε καθηγητά. Τα πιο σημαντικά πρακτικά παραδείγματα υλοποίησης της κριτικής θεωρίας της τεχνολογίας που αναφέρετε στο βιβλίο σας, είναι η μεταμόρφωση του Minitel στη Γαλλία, η μεταβολές που συνέβησαν σχετικά με τους κανονισμούς της διαδικασίας της γέννας στα νοσοκομεία, καθώς και τα παραδείγματα μετατροπής των ρυθμίσεων και κανονισμών για πειραματικές φαρμακευτικές αγωγές σχετικά με το AIDS ή τη νόσο Lou Gehring. Έχετε κατά νου κάποιο άλλο παράδειγμα των τελευταίων χρόνων ή ακόμη και κάποιο που να βρίσκεται τώρα υπό υλοποίηση, που να φαίνεται ότι πραγματώνει διαστάσεις της θεωρίας σας;
Πιθανώς το πιο σημαντικό παράδειγμα αποτελούν τα περιβαλλοντικά κινήματα. Θεωρώ πως ειδικά την τελευταία δεκαετία, δηλαδή μετά την έκδοση του βιβλίου, έχουν αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο, λόγω της έντασης των κινδύνων. Υπήρχαν ασφαλώς και πιο πριν και ήταν ισχυρά, αλλά σήμερα θεωρώ έχουν αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο. Αν ξαναέγραφα το βιβλίο σήμερα θα εστίαζα ακόμη περισσότερο σε αυτό το φαινόμενο καθώς πλέον είναι εξαιρετικά σημαντικό.
Ο Andrew Feenberg είναι Αμερικανός φιλόσοφος της τεχνολογίας και καθηγητής στο πανεπιστήμιο Simon-Fraser του Καναδά. Υπήρξε μαθητής του Herbert Marcuse και εισηγητής της λεγόμενης «κριτικής θεωρίας της τεχνολογίας». Εναντιώνεται στις εργαλειακές και τις ουσιοκρατικές προσεγγίσεις της τεχνολογίας και προτείνει έναν «τρίτο δρόμο» θεώρησής της, ένα δρόμο που συνεπάγεται την ανατρεπτικότητα των τεχνολογικών σχεδιασμών μέσα από την ενσωμάτωση νέων αξιών οι οποίες προέρχονται από την καθημερινή εμπειρία των χρηστών των τεχνολογιών. Για τον Feenberg, οι αξίες του σήμερα αποτελούν τα γεγονότα του αύριο, με την έννοια ότι οι τα κοινωνικά νοήματα που διέπουν σήμερα την κοινωνία θα μεταφραστούν σε τεχνικές προδιαγραφές των τεχνουργημάτων του αύριο. Έτσι διανοίγει το μονοπάτι για την πολιτική της τεχνολογίας καθώς υπαινίσσεται πως η κυριαρχία των νοημάτων στην κοινωνία είναι που θα καθορίσει και τους τεχνολογικούς σχεδιασμούς, οι οποίοι με τη σειρά τους θα μεροληπτούν υπέρ των συμφερόντων όσων έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία τροφοδότησης του σχεδιασμού με αξίες. Το σημαντικό είναι η διεύρυνση των «συμφερόντων των συμμετεχόντων» δηλαδή η συμμετοχή στη διαδικασία σχεδιασμού (μέσω της επιρροής των αξιών που ενσωματώνονται στα τεχνουργήματα) ολοένα και ευρύτερων κοινωνικών ομάδων και συμφερόντων. Για να επιχειρηματολογήσει για τα ανωτέρω, και πολλά ακόμη που συνιστούν τη θεωρία του, ο Feenberg βασίζεται σε μία ευρεία γκάμα άλλων θεωρητικών για την τεχνολογία, όπως στη Σχολή της Φρανκφούρτης –κυρίως στον Herbert Marcuse– στον Martin Heidegger, στον Bruno Latour και στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, στον Michel Foucault, στον Jürgen Habermas και σε άλλους.
O Γιάννης Περπερίδης είναι υποψήφιος διδάκτωρ του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων· υπότροφος του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.)· μεταφραστής του βιβλίου του Andrew Feenberg, Μεταξύ Λόγου και εμπειρίας. Κείμενα για την Τεχνολογία και τη Νεωτερικότητα· μέλος του Εργαστηρίου Φιλοσοφικών Ερευνών για τις Επιστήμες, την Τεχνολογία και τον Πολιτισμό (ΕΦΕΕΤΠ) του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
