Ένας από τους μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους, το Oxford University Press, έχει ξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσπάθεια. Δημοσιεύονται σύντομες εισαγωγές (Very Short Introductions) για συγκεκριμένες θεματικές ή πρόσωπα από τον χώρο των επιστημών και της φιλοσοφίας. Οι εισαγωγές αυτές αποτελούν μια πρώτη γνωριμία με διαφορετικά αντικείμενα και έχουν μια αρκετά πλούσια βιβλιογραφία, για όσους ενδιαφέρονται να ασχοληθούν περαιτέρω με μια θεματική. Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφόρησε πρόσφατα (2021) η συνοπτική εισαγωγή «Η Βιομηχανική Επανάσταση» του Ρόμπερτ Άλεν, ο οποίος είναι καθηγητής ιστορίας της οικονομίας και έχει μελετήσει διεξοδικά τη Βιομηχανική Επανάσταση και την αγγλική γεωργική ιστορία. Τη μετάφραση έκαναν οι Ανδρέας Κακριδής και Άγγελος Φιλιππάτος.
Η Βιομηχανική Επανάσταση συντελέστηκε στη Βρετανία και το βιβλίο αναφέρεται στις ιστορικές διαδικασίες ενός κρίσιμου μετασχηματισμού της βρετανικής κοινωνίας, ο οποίος έλαβε χώρα κατά το δεύτερο μισό του 18ου και σε ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Αυτό που είναι εξαιρετικά σημαντικό είναι πώς το βιβλίο δεν σκιαγραφεί μία εξιδανικευμένη εικόνα της Βιομηχανικής Επανάστασης, ούτε την παρουσιάζει ως το αποτέλεσμα μιας προοδευτικής πορείας της κοινωνίας και της επιστήμης. Αναδεικνύει τόσο τους κερδισμένους όσο και τους χαμένους από αυτή την ιστορική αλλαγή. Για παράδειγμα, οι πολιτικοί συσχετισμοί εντός του βρετανικού κοινοβουλίου κατά τον 18ο αιώνα άλλαξαν δραματικά. Έως τότε, το μεγαλύτερο μέρος της γεωργικής γης ανήκε, πάνω-κάτω, σε δεκαπέντε χιλιάδες οικογένειες και τα μέλη αυτής της ευρείας ομάδας κυριαρχούσαν στο κοινοβούλιο, ενώ κατείχαν και ανώτερα πολιτικά αξιώματα. Επίσης, η ταξική αναδιάρθρωση που προέκυψε από την άνοδο της αστικής τάξης και τη διαρκώς αυξανόμενη εργατική τάξη οδήγησε σε πολιτικές αλλαγές, όπως τη διεύρυνση του δικαιώματος της ψήφου σε περισσότερους πολίτες. Έως το 1867, τα ανώτερα στρώματα της εργατικής τάξης μπορούσαν να ψηφίζουν. Ωστόσο, το χάσμα ανάμεσα στους εργαζόμενους και τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις ήταν τεράστιο. Χαρακτηριστικό είναι ότι το μέσο προϊόν διπλασιάστηκε κατά την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης αλλά ο μέσος μισθός αυξήθηκε μόνο κατά 50% και προς το τέλος της περιόδου. Όπως σημειώνει και ο συγγραφέας, στην πρόοδο δεν συμμετείχαν όλοι και η φτώχεια ήταν σύντροφος της ευημερίας.
Στο βιβλίο αυτό ο Άλεν θέτει και ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ερώτημα: Γιατί η Βιομηχανική Επανάσταση συντελέστηκε στη Βρετανία και όχι στη Γαλλία, την Ολλανδία, την Ινδία ή την Κίνα; Μοιάζει με το αντίστοιχο ερώτημα που είχε θέσει ο εμβληματικός ιστορικός των επιστημών Τζόσεφ Νίνταμ: Γιατί η Επιστημονική Επανάσταση δεν συντελέστηκε στην Κίνα; Αυτά τα ερωτήματα αποτελούν μια αφορμή για να διερευνηθούν οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες μιας εντοπιότητας, προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τους όρους συγκρότησης του υπό εξέταση αντικειμένου. Έτσι και εδώ, ο Άλεν λαμβάνει υπόψη μια σειρά από καθοριστικούς παράγοντες που όλοι μαζί οδήγησαν, όχι ντετερμινιστικά, στη Βιομηχανική Επανάσταση.
Η Επιστημονική Επανάσταση, μιας και αναφέρθηκε, αποτελεί για τον Άλεν έναν από τους λόγους που η Βιομηχανική Επανάσταση συντελέστηκε στην Αγγλία του 18ου αιώνα. Τα επιτεύγματα της πειραματικής φιλοσοφίας, όπως οι μελέτες για την ατμοσφαιρική πίεση και το κενό, ήταν θεμελιώδη στη συγκρότηση ενός τεχνοεπιστημονικού πλαισίου εντός του οποίου η Βιομηχανική Επανάσταση θα μπορούσε να προκύψει. Τα νέα επιστημονικά όργανα και ο τεχνολογικός εξοπλισμός που αναπτύχθηκε γύρω από αυτά αποτέλεσαν μια νέα υλική πραγματικότητα γύρω από την οποία διαμορφώθηκαν νέα δίκτυα παραγωγής γνώσης, ιδεών, τεχνικών και πρακτικών. Επίσης, η επινόηση του εργοστασίου ως χώρου κατανομής εργασιών, νέων τρόπων παραγωγής, απόκτησης δεξιοτήτων και διαρκούς επιτήρησης της εργασίας ήταν κομβικός προς αυτή την ιστορική μετατόπιση. Όπως είναι αναμενόμενο, ο Άλεν δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη χρήση των μηχανών, στη σημασία του ατμού και των πρώτων ατμομηχανών.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι οι συμπυκνωμένες αναλύσεις που κάνει σχετικά με την ταξική δομή της κοινωνίας της Αγγλίας. Θέτει ένα αρκετά κρίσιμο ερώτημα, μέσα από το οποίο επιχειρεί να αναδείξει και τις σκοτεινές πτυχές της Βιομηχανικής Επανάστασης: Πώς άλλαξε τη δομή της κοινωνίας η τεχνολογική επανάσταση; Έχει πίνακες με συγκεκριμένα κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία, που εκτείνονται από το 1688 έως το 1867, όπου φαίνεται η ταξική διάρθρωση, τα εισοδήματα των τάξεων και το βιοτικό τους επίπεδο. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ανισότητα μεταξύ των εργατών που εργάζονταν σε ανερχόμενους κλάδους και όσους εργάζονταν σε χειροτεχνικούς κλάδους, με τους δεύτερους να βιώνουν έντονη φτώχεια.
Τέλος, το βιβλίο αποτυπώνει τους τρόπους με τους οποίους η Βιομηχανική Επανάσταση υπονόμευσε το παλιότερο κοινωνικό καθεστώς, όπως εξεγέρσεις που προέκυψαν μέσα από τις αλλαγές στους όρους εργασίας, πολιτικές και κοινωνικές προκλήσεις που τέθηκαν εξαιτίας και της Γαλλικής Επανάστασης, την εμβληματική παρουσία του πολιτικού στοχαστή Τόμας Πέιν, το αίτημα για διευρυμένο δικαίωμα ψήφου, τις μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν τις μισθολογικές και εργασιακές συνθήκες. Η Βιομηχανική Επανάσταση ολοκληρώθηκε το 1867 με τη δημοσίευση του Κεφαλαίου του Καρλ Μαρξ, την αύξηση των μισθών, εξαιτίας της μετατόπισης της παραγωγής από τον χειρωνακτικό τρόπο στον μηχανικό, και το σταδιακό πέρασμα σε μια νέα μορφή σοσιαλδημοκρατίας λόγω των πολιτικών επιδιώξεων της εργατικής τάξης. Το βιβλίο κλείνει με μια σύντομη επισκόπηση της επέκτασης της Βιομηχανικής Επανάστασης και σε άλλες χώρες κατά τον 20ο αιώνα, όπως στην ΕΣΣΔ, την Κίνα, τις ΗΠΑ και άλλες χώρες της Ευρώπης. Ακολουθεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον επίμετρο του Ανδρέα Κακριδή με μια σύντομη εισαγωγή για την ελληνική εκβιομηχάνιση. Η Βιομηχανική Επανάσταση αποτελεί συγκροτητικό στοιχείο της νεωτερικότητας και αυτό το βιβλίο μας δίνει μια καλή αίσθηση για το πώς συντελέστηκε.
