Οι κρίσεις αναδεικνύουν επιτακτικά τα αιτήματα κάθε εποχής, προσφέροντας ευκαιρίες για ριζικές μεταβολές στον σχεδιασμό. Δεν είναι οι πρώτη φορά που οι αρχιτέκτονες, ύστερα από την έξαρση μιας πανδημίας, καλούνται να επαναπροσδιορίσουν το τρόπο που σχεδιάζουν και κατασκευάζουν το δομημένο περιβάλλον, από την κλίμακα της πόλης, στην κλίμακα του δρόμου, του κτιρίου ή ακόμη και του επίπλου.
Η έξαρση του κίτρινου πυρετού τον 18ο αιώνα, της ισπανικής γρίπης στις αρχές του 20ου, αλλά και η εξάπλωση της φυματίωσης λίγο αργότερα σε ολόκληρη την Ευρώπη και την Αμερική επηρρέασαν ριζικά το κίνημα του μοντερνισμού, αλλά και το κίνημα του μινιμαλισμού στην αρχιτεκτονική. Καθιέρωσαν τάσεις όπως αυτές των ζωνών χρήσεων, των λείων επιφανειών, της ανοιχτής κάτοψης, των άδειων ανοιχτόχρωμων τοίχων, των εκτεταμένων ανοιγμάτων και της πιλοτής. Η πανδημία της χολέρας στα μέσα του 19ου αιώνα οδήγησε στη δημιουργία των προαστίων, στην διάνοιξη μεγαλύτερων δρόμων, στην κατασκευή πάρκων και πλατειών, καθώς και στην υλοποίηση νέων συστημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης στις περισσότερες Ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις.
Το Chorus Architecture, μια διεπιστημονική πλατφόρμα έρευνας και ανάπτυξης στον τομέα της αρχιτεκτονικής, διοργάνωσε τον Δεκέμβριο συνέδριο με θέμα: «Ανθεκτικότητα: το χτισμένο περιβάλλον μετά τον Covid-19». Το συνέδριο αυτό είχε ως στόχο την διερεύνηση των χώρων διαβίωσης, τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, τη βιωσιμότητα και τον νέο ρόλο που αποκτά ο αρχιτέκτονας μετά την εποχή του Covid-19. Τον Ιανουάριο, το Epidemic Urbanism Initiative διοργανώνει ένα αντίστοιχο διαδικτυακό συνέδριο με θέμα το μέλλον της αρχιτεκτονικής και του αστισμού στη μετά covid εποχή.
Στον τομέα της αρχιτεκτονικής οι εξελίξεις προκύπτουν συχνά, μέσα από τη διοργάνωση εκθέσεων και διαγωνισμών ιδεών, κάτι που έγινε εμφανές και με αφορμή το ζήτημα του κορωνοϊού. Το Βασιλικό Ινστιτούτο Βρετανών Αρχιτεκτόνων (RIBA) διεξήγαγε τον Μάιο του 2020 διαγωνισμό με τίτλο «Rethink: 2025 - Design for life after Covid-19», καλώντας τους αρχιτέκτονες να εξετάσουν πώς μπορεί να μοιάζει η ζωή και το δομημένο περιβάλλον έως το 2025, με προτάσεις που αφορούσαν τον σχεδιασμό σε διαφορετικές κλίμακες, από το κτίριο, έως την κλίμακα της πόλης και του δρόμου. Ένας αντίστοιχος διαγωνισμός με θέμα την αρχιτεκτονική την περίοδο της πανδημίας διοργανώθηκε από τον ελληνικό ιστότοπο archisearch.gr τον Μάρτιο του 2020. Είχε ως στόχο τόσο τον επαναπροσδιορισμό της φιλοσοφίας του σχεδιασμού που αφορά συνθήκες έκτακτων αναγκών, όσο και τον σχεδιασμό που αφορά τις καθημερινές συνθήκες διαβίωσης.
Πολλές νέες σχεδιαστικές τάσεις έχουν κάνει την εμφάνισή τους στην αρχιτεκτονική στο διάστημα αυτό. Κάποιες από αυτές προϋπήρχαν με στόχο την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών ή κοινωνικών προβλημάτων, και άλλες αναδύθηκαν μέσα από την επιτακτικότητα αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης του κορωνοϊού. Οι νέες θεωρίες σχεδιασμού φαίνεται να ακολουθούν δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Η πρώτη αφορά την άμεση αντιμετώπιση των κρίσεων με τη δημιουργία έκτακτων χώρων υγείας, και η δεύτερη στοχεύει σε μια πιο έμμεση ανταπόκριση, ή ακόμη και στην πρόληψη, αποσκοπώντας στην εφαρμογή πιο ριζικών μεταβολών στις πόλεις και στα κτίρια, με στόχο τη διευκόλυνση της καθημερινότητας των ανθρώπων, τη δημιουργία υγιεινών συνηθειών αλλά και τη δημιουργία εμποδίων στην ανάπτυξη και στην εξάπλωση ιών.
Στην πρώτη κατεύθυνση ανήκουν σχεδιαστικές μέθοδοι όπως είναι οι αρθρωτές κατασκευές, δηλαδή κατασκευές που αποτελούνται από επεκτεινόμενες τυποποιημένες μονάδες που συνδέονται μεταξύ τους, η επαναχρησιμοποίηση κελυφών και ο ευέλικτος σχεδιασμός για την προσαρμογή κτιρίων κατασκευασμένων για να στεγάσουν διαφορετικές χρήσεις προκειμένου μελλοντικά να εξυπηρετήσουν νέες ανάγκες, αλλά και οι ελαφριές φορητές κατασκευές, που στήνονται εύκολα, εξοικονομούν πολύ χρόνο, και προσφέρουν ευελιξία στον σχεδιασμό και τον τρόπο χρήσης τους.
Στη δεύτερη κατεύθυνση ανήκουν μέθοδοι που αφορούν στην υγιεινή οικοδόμηση, δηλαδή την εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών φυσικού φωτισμού και αερισμού, τη χρήση λιγότερο τοξικών υλικών, τον επαναπροσδιορισμό των εξωτερικών και των κοινόχρηστων χώρων των κτιρίων και την ενσωμάτωση φυσικών υλικών καθώς και φύτευσης στον σχεδιασμό. Ανήκουν, επίσης, πρακτικές που εστιάζουν στην τάση αποκεντροποίησης από τα αστικά κέντρα, η οποία παρατηρήθηκε κατά την περίοδο έξαρσης του κορονοϊού, καθώς και στο φαινόμενο των ψηφιακών νομάδων. Με την επιβολή της καραντίνας το διαδίκτυο έγινε ο «χώρος» που διαδραματίζονται οι περισσότερες πτυχές της καθημερινότητάς μας, από την εργασία, την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, τις αγορές μέχρι και την τηλεϊατρική.
Η χωρική ελευθερία που προσφέρει το διαδίκτυο, σε συνδυασμό με τον βαθμό επικινδυνότητας των πυκνοκατοικημένων μεγαλουπόλεων αλλά και την ανάγκη αμεσότερης επαφής με τη φύση, συντέλεσε στο να ενισχυθούν πληθυσμιακά μικρότερες αστικές και μη περιοχές. Κάποιες μέθοδοι επικεντρώθηκαν στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου των κοινόχρηστων χώρων και δομών, της πλατείας, των πεζόδρομων, των ποδηλατόδρομων, των πάρκων. Η μεταβολή του τρόπου κίνησης των ανθρώπων στην πόλη (από την αυτοκίνηση στον πεζό), και η μεγαλύτερη επιθυμία για επικοινωνία και ανθρώπινη επαφή ως αποτέλεσμα της κοινωνικής απόστασης, σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη τήρηση των απαραίτητων αποστάσεων ασφαλείας, είχε σαν συνέπεια ο τρόπος σχεδιασμού του δημόσιου χώρου να χρήζει αλλαγής.
Επιπλέον τίθενται ζητήματα επανεξέτασης σχεδιαστικών αρχών που επικρατούσαν μέχρι πρόσφατα, όπως η ανοιχτή κάτοψη (open plan), η οποία φαίνεται να μη λειτουργεί για τη συνύπαρξη πολλών χρηστών με διαφορετικές ανάγκες οι οποίες πρέπει να καλυφθούν ταυτόχρονα, αλλά και ζητήματα ταχύτερης προσαρμογής τεχνολογιών αυτοματοποίησης και τεχνητής νοημοσύνης στον συνολικό σχεδιασμό και στην κατασκευή κάθε κτιρίου για λόγους ασφάλειας, πρόληψης και αυτονομίας.
Η πανδημία κατέστησε εμφανή τη σχέση του σχεδιασμού και του δομημένου χώρου με τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά αιτήματα κάθε εποχής. Οι νέες συνθήκες δημιουργούν σχεδιαστικές σπαζοκεφαλιές. Πολλοί αρχιτέκτονες υποστηρίζουν ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να ανταποκριθεί άμεσα στις νέες ανάγκες και απαιτήσεις που γεννήθηκαν με την έξαρση της πανδημίας προκειμένου να μη θεωρηθεί παρωχημένη και αναποτελεσματική. Απο το «κτίριο μηχανή» του 20ου αιώνα του Le Corbusier, απόρροια της βιομηχανικής επανάστασης, κατασκευασμένο με στόχο να ανταποκρίνεται σε προκαθορισμένες λειτουργίες, πρέπει να μεταβούμε στο «κτίριο ως ζωντανό οργανισμό», που έχει τη δυνατότητα να αφουγκράζεται τις μεταβαλλόμενες ανάγκες των χρηστών του και να ανταποκρίνεται σε αυτές. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η αλλαγή θα έρθει σταδιακά και μεμονωμένα. Κάποιοι ότι πρέπει να γίνει ραγδαία και ριζικά. Μένει μόνο να δούμε πώς θα ανταποκριθεί η ερευνητική κοινότητα των αρχιτεκτόνων στις νέες προκλήσεις.
* Η Αρνέλλου Δάφνη, είναι Αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ, Msc in Advanced Architecture Iaac
