Το επόμενο πρόγραμμα - πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την έρευνα, που έχει ονομαστεί «Ορίζοντας Ευρώπη», ξεκινάει το 2021 και θα ολοκληρωθεί το 2027. Αναμένεται ότι θα επιβεβαιώσει την ισχυρή δέσμευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ακεραιότητα στην Έρευνα (ΑΕ), με άλλα λόγια την ισχυρή της θέληση να διασφαλίσει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων και των προϊόντων της έρευνας. Αναμένεται ότι τα Πανεπιστήμια, τα Ερευνητικά Κέντρα και οι εταιρίες που θα αναζητήσουν χρηματοδότηση από τον Ορίζοντα Ευρώπη θα υποχρεωθούν να έχουν συγκεκριμένα σχέδια και διαδικασίες για τη διασφάλιση της ΑΕ.
Ξεκινώντας από το 2010, με τη Δήλωση της Σιγκαπούρης, εμφανίστηκε ένας αριθμός από σημαντικά «μανιφέστα», τα οποία έχουν προτείνει συγκεκριμένα πλαίσια για διαφορετικά συστατικά στοιχεία της ΑΕ. Συγκεκριμένα, το 2013 εκδόθηκε η Δήλωση του Μόντρεαλ, το 2017 ο αναθεωρημένος Ευρωπαϊκός Κώδικας Δεοντολογίας για την ΑΕ και το 2019 η Δήλωση του Χονγκ Κονγκ.
Εκατοντάδες επιστημονικά άρθρα σκιαγραφούν το κλίμα μέσα στο οποίο εργάζονται οι σύγχρονοι ερευνητές και σε όχι λίγες περιπτώσεις υπονομεύει την ποιότητα της έρευνας: άκρατος ανταγωνισμός, ακατάλληλη επίβλεψη νέων ερευνητών, ελλιπής εκπαίδευση στις επιστημονικές μεθόδους, άκριτη πίστη σε ποσοτικούς δείκτες αξιολόγησης ερευνητών, διάτρητες διαδικασίες αξιολόγησης επιστημονικών άρθρων. Επίσης, τα τελευταία 15 χρόνια έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας υποθέσεις επιστημονικής απάτης, που σε ορισμένες περιπτώσεις στοίχισαν ανθρώπινες ζωές.
Για να ξεφύγουμε από αυτό το νοσηρό κλίμα, για να διασφαλίσουμε ότι η έρευνα και τα αποτελέσματά της είναι αξιόπιστα θα πρέπει τα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Κέντρα όχι απλώς να δηλώνουν συμμόρφωση στις αρχές της ΑΕ, αλλά και να το αποδεικνύουν με συγκεκριμένα μέτρα.
Το τετραετές ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα «Standard Operating Procedures for Research Integrity - SOPs4RI» ή «Πρότυπες Διαδικασίες Λειτουργίας για την Ακεραιότητα στην Έρευνα», που χρηματοδοτείται από τον «Ορίζοντα 2020», το πρόγραμμα-πλαίσιο που ολοκληρώνεται φέτος, έρχεται να υποστηρίξει τα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα προτείνοντάς τους συγκεκριμένες οδηγίες και διαδικασίες, δηλαδή ένα σύνολο κανόνων λειτουργίας, για να μπορούν να διασφαλίσουν ότι η έρευνα που διεξάγουν είναι αξιόπιστη. Στην εργαλειοθήκη που φιλοξενείται από τα μέσα Οκτωβρίου στον ιστότοπο του SOPs4RI περιέχονται 9 διαφορετικές κατηγορίες οδηγιών και διαδικασιών, δηλαδή των «εργαλείων», για Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα. Ο πίνακας παρουσιάζει τις κατηγορίες αυτές, οι οποίες προέκυψαν μετά από μια ευρεία διαδικασία βιβλιογραφικής έρευνας και διαβούλευσης με εκατοντάδες ευρωπαίους ερευνητές που διήρκησε ενάμιση χρόνο. Η εργαλειοθήκη δε θα παραμείνει στάσιμη ούτε σε μορφή ούτε σε περιεχόμενο, αλλά θα εξελιχθεί, μέσα από μια σειρά τριών βασικών αναθεωρήσεων. Η τελική της μορφή θα δημοσιοποιηθεί λίγο πριν το τέλος του 2022. Έως τότε η εργαλειοθήκη θα ενσωματώσει εργαλεία και για οργανισμούς χρηματοδότησης έρευνας, ενώ θα δημιουργηθούν διαδικασίες προσαρμογής, εφαρμογής και αξιολόγησης της χρησιμότητας των εργαλείων. Σημειώνεται ότι η εργαλειοθήκη θα εμπλουτίζεται με νέες οδηγίες και διαδικασίες σε συνεχή βάση.
Περιοχές | Κατηγορίες | Παραδείγματα |
ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: Δίνοντας προτεραιότητα στους ανθρώπους και στις ικανότητές τους
| Ερευνητικό περιβάλλον
| · Υπεύθυνες διαδικασίες αξιολόγησης ερευνητών · Διαχείριση ανταγωνισμού και πίεσης για δημοσίευση |
Επίβλεψη ερευνητών | · Οδηγίες για επίβλεψη διδακτορικού | |
Εκπαίδευση στην ΑΕ | · Εκπαίδευση στην ΑΕ για νέους και έμπειρους ερευνητές · Συμβουλευτική στην ΑΕ | |
ΟΡΓΑΝΩΣΗ: Ενσωματώνοντας την ΑΕ σε οργανωτικές δομές
| Ηθική στην έρευνα – Δομές | · Εγκαθίδρυση επιτροπών ηθικής στην έρευνα · Διαδικασίες αξιολόγησης ζητημάτων ηθικής στην έρευνα |
Αντιμετωπίζοντας παρεκβάσεις | · Προστασία καταγγελλόντων και καταγγελλόμενων για εφαρμογή μη ορθών ερευνητικών πρακτικών · Διαδικασίες διερεύνησης καταγγελιών | |
Διαχείριση ερευνητικών δεδομένων | · Οδηγίες, εκπαίδευση και υποδομές για διαχείριση ερευνητικών δεδομένων · Εφαρμογή αρχών FAIR[1] | |
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: Διασφαλίζοντας σαφήνεια και διαφάνεια | Συνεργατική έρευνα | · Οδηγίες για συνεργασίες μεταξύ χωρών με διαφορετικά συστήματα Έρευνας και Ανάπτυξης · Οδηγίες για συνεργασία Πανεπιστημίων με τη βιομηχανία |
Δήλωση συμφέροντος
| · Δήλωση συμφέροντος στη διεξαγωγή έρευνας, στην αξιολόγηση δημοσιεύσεων και στη διενέργεια διορισμών και προαγωγών | |
Δημοσίευση και επικοινωνία | · Προϋποθέσεις για παρουσία σε συγγραφική λίστα · Διαδικασίες για ανοικτή επιστήμη και επικοινωνία με την κοινωνία |
Λεζάντα: Προωθώντας την αξιόπιστη έρευνα: τρεις περιοχές, 9 κατηγορίες, πλήθος δράσεων.
Ο αντίλογος που αρθρώνεται σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες είναι αφενός ότι οι περιπτώσεις επιστημονικής απάτης παρότι λαμβάνουν μεγάλη δημοσιότητα είναι σπάνιες και αφετέρου ότι τέτοιου είδους κανόνες πρακτικά θα προσθέσουν ακόμα μία τυπική διαδικασία κατά την κατάθεση ερευνητικών προτάσεων για χρηματοδότηση, χωρίς κανένα πρακτικό όφελος. Τέτοιου είδους κριτική είναι απολύτως κατανοητή και το SOPs4RI θα διερευνήσει τα κόστη και τα οφέλη από τέτοιου είδους μεταρρυθμίσεων σε επίπεδο Πανεπιστημίων και Ερευνητικών Κέντρων. Το πεδίο της ηθικής στην έρευνα αντιμετώπισε τέτοιου είδους προβληματισμούς πριν μερικές δεκαετίες. Λίγοι όμως θα επιχειρηματολογούσαν στις μέρες μας ότι η εν επιγνώσει συναίνεση, η προστασία παιδιών και ευάλωτων πληθυσμών ή η ηθική της γονιδιωματικής τροποποίησης είναι απλώς «τυπικές διαδικασίες» που εμποδίζουν την έρευνα.
Κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο ετών το SOPs4RI θα δημιουργήσει και θα επιμεληθεί οδηγίες και διαδικασίες, ιδιαιτέρως σε πεδία που στερούνται σχετικού υλικού, με βάση τη χαρτογράφηση αναγκών που έχει γίνει. Οι μέθοδοι που θα εφαρμοστούν στα επόμενα δύο χρόνια είναι μια εκτεταμένη διεθνή έρευνα, όπου θα συμμετάσχουν χιλιάδες επαγγελματίες που σχετίζονται με το χώρο της επιστημονικής έρευνας, μια πλήρης ανάλυση κόστους/ωφέλειας και μια σειρά από πιλοτικές/δοκιμαστικές εφαρμογές της εργαλειοθήκης από ερευνητικούς και χρηματοδοτικούς ευρωπαϊκούς οργανισμούς. Τελικός στόχος θα είναι η δημιουργία μιας πλήρους και ανοιχτά προσβάσιμης εργαλειοθήκης για Πανεπιστήμια, Ερευνητικά Κέντρα και οργανισμούς χρηματοδότησης έρευνας, της οποίας τα εργαλεία θα αποτελούν έμπνευση για τους παραπάνω φορείς, οι οποίοι θα έχουν την ευχέρεια να τα προσαρμόζουν στις ανάγκες τους.
Περισσότερες πληροφορίες: https://sops4ri.eu/, https://sops4ri.eu/toolbox/
Ο Π. Κάβουρας, Δρ. Φυσικός, είναι ερευνητής στο Εργαστήριο Προηγμένων, Σύνθετων, Νανοϋλικών & Νανοτεχνολογίας (R-nano) της Σχολής Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ.
Ο Κ.Α. Χαριτίδης, Καθηγητής στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ, είναι επικεφαλής του Εργαστηρίου Προηγμένων, Σύνθετων, Νανοϋλικών & Νανοτεχνολογίας (R-nano).
Οι συγγραφείς είναι επικεφαλής του πακέτου εργασίας που δημιουργεί την εργαλειοθήκη του SOPs4RI, ενώ συμμετέχουν στις δραστηριότητες που σχετίζονται με τη διαβούλευση. Για περισσότερες πληροφορίες για το SOPs4RI, την εργαλειοθήκη, καθώς και για παραδείγματα καλών πρακτικών στην ΑΕ από τον ευρωπαϊκό χώρο μπορείτε να διαβάσετε την τελευταία μας δημοσίευση στο περιοδικό Nature: N. Mejlgaard et al. “Research integrity: Nine ways to move from walk to talk” Nature 586 (2020) 358-360.
1 Οι αρχές FAIR (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable) για τα ερευνητικά δεδομένα αποτελούν ένα σύνολο καθοδηγητικών αρχών που στοχεύουν να καταστήσουν τα ερευνητικά δεδομένα ευρέσιμα/εντοπίσιμα, προσβάσιμα, διαλειτουργικά και επαναχρησιμοποιούμενα. Απευθύνονται, ως επί το πλείστον, προς τους φορείς που παράγουν και δημοσιεύουν ερευνητικά δεδομένα, έτσι ώστε να μεγιστοποιηθεί η χρήση τους.
