Την προηγούμενη εβδομάδα συμμετείχα σε συζήτηση για την κακή κατάσταση της Δημοκρατίας σε διαδικτυακό σεμινάριο που οργανώθηκε από ινδικό μιντιακό οργανισμό. Έπειτα από την τοποθέτησή μου, κάποιος από το ακροατήριο ρώτησε γιατί οι Ινδοί θα έπρεπε να ενδιαφέρονται για τη Δημοκρατία. Δεν είναι μια δυτική ιδέα που επιβλήθηκε στον υπόλοιπο κόσμο; Δεν θα τα πήγαιναν καλύτερα οι αναπτυσσόμενες χώρες με τις παραδοσιακές απολυταρχίες τους; Ενοχλήθηκα αλλά και ικανοποιήθηκα από την ερώτηση. Ενοχλήθηκα γιατί σημαίνει κάτι όταν ένα μέλος της μορφωμένης ελίτ της Ινδίας απευθύνει ένα τέτοιο ερώτημα σε δημόσιο φόρουμ, αλλά παράλληλα ικανοποιήθηκα επειδή γνωρίζω ότι είναι ένα ερώτημα που απασχολεί σήμερα πολλούς στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η γοητεία της απολυταρχίας κερδίζει έδαφος.
Η έκθεση «Η ελευθερία στον κόσμο 2024» από το ανεξάρτητο think-tank Freedom House εκτιμά πως «η παγκόσμια ελευθερία υποχώρησε για 18η συνεχόμενη χρονιά το 2023». Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας υπήρξε μεγάλη υποχώρηση των πολιτικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Κάτω από τη διακυβέρνηση του Ναρέντρα Μόντι, η Ινδία είναι, δυστυχώς, μία από αυτές τις χώρες. Είναι τέτοιες υποχωρήσεις όμως το τίμημα που αξίζει κανείς να πληρώσει για ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη; Οι σκεπτικιστές μπορούν για παράδειγμα να επικαλεστούν την εκπληκτική αναπτυξιακή πορεία της Κίνας τα τελευταία 40 χρόνια. Τα εμπειρικά δεδομένα όμως δεν υποστηρίζουν την άποψη. Στην εργασία του «Η Δημοκρατία φέρνει ανάπτυξη» ο Νταρόν Ατσέμογλου σημειώνει πως «οικονομικά και στατιστικά καταγράφεται η θετική επίδραση της Δημοκρατίας στο μελλοντικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ». Επομένως, «μακροπρόθεσμα το ΑΕΠ αυξάνεται κατά 20% με 25% στα 25 χρόνια που ακολουθούν τον εκδημοκρατισμό».
Σε ένα εξαιρετικό πρόσφατο κομμάτι ο ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ υποστηρίζει ότι η διακυβέρνηση από έναν «ισχυρό ηγέτη» αποτελεί φαντασίωση. Κεντρική θέση σε αυτή έχει πως ο συγκεκριμένος ηγέτης θα δράσει όπως φαντάζεσαι. Δεν θα το κάνει όμως. Σε μια Δημοκρατία οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι αφουγκράζονται το εκλογικό σώμα. Το παίρνουμε αυτό σαν δεδομένο και φανταζόμαστε πως ένας δικτάτορας θα μας όφειλε κάτι. Δεν ισχύει όμως αυτό. Θα μπορούσε να καταχραστεί την εξουσία και εμείς να το συνηθίσουμε. Και τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν ακόμα χειρότερα. Ο δυνάμει τύραννος δεν είναι συνηθισμένος άνθρωπος. Σχεδόν πάντα αναλώνεται από την επιθυμία του για εξουσία. Όταν πετύχει αυτό που επιδιώκει, πώς μπορούμε να τον ξεφορτωθούμε εάν αποδειχθεί τρελός; Πώς μπορεί κάποιος να προστατεύσει τους θεσμούς απέναντί του; Πώς να ρυθμίσει τη διαδοχή;
Γνωρίζουμε ότι ένας αυταρχικός ηγέτης μπορεί να τα πάει καλά σε μια μικρή χώρα, όπως η Σιγκαπούρη, αν αναγνωρίζει το Κράτος Δικαίου και διασφαλίζει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Γνωρίζουμε ότι στη Νότια Κορέα και στην Ταϊβάν αυταρχικές κυβερνήσεις ήταν εκείνες που ξεκίνησαν την ταχεία ανάπτυξη. Γνωρίζουμε επίσης ότι η Κίνα είχε τον Ντενγκ Σιάο Πινγκ, έναν ηγέτη που δεν μέθυσε από την εξουσία. Μπορεί επομένως, όπως λένε οι Κινέζοι, να έχεις έναν «καλό αυτοκράτορα». Τι γίνεται όμως όταν έχεις έναν κακό; Η Δημοκρατία αποτρέπει ένα τόσο καταστροφικό αποτέλεσμα επειδή έχει ενσωματωμένες μεθόδους διόρθωσης. Ακόμα και αν μια Δημοκρατία διαθέτει ανεπαρκή πολιτικά, δημοκρατικά και νομικά δικαιώματα, όπως ισχύει σε πολλές, οι εκλογές μπορεί και πάλι να αλλάξουν τα πράγματα. Είναι κάτι που αποδείχτηκε πέρσι στην Πολωνία και, αυτή την εβδομάδα, στην Τουρκία. Το γεγονός ότι υπάρχουν εκλογές αποτελεί ένα είδος περιορισμού και στη σημερινή Ινδία. Στα κοινοβουλευτικά συστήματα τα μέλη του Κοινοβουλίου μπορούν επίσης να εξεγερθούν, όπως συνέβη στη Βρετανία κατά του Μπόρις Τζόνσον και της Λιζ Τρας.
Το σοβαρότερο επιχείρημα υπέρ της Δημοκρατίας δεν είναι ότι θα παράγει καλή διακυβέρνηση. Είναι ότι θα αποτρέψει μια απαίσια διακυβέρνηση, το χειρότερο, δηλαδή, που μπορεί να συμβεί σε μια κοινωνία με την εξαίρεση της απουσίας κανόνων, με άλλα λόγια την αναρχία. Όσο πιο πλήρεις είναι οι κανόνες τόσο πιο ισχυροί θα είναι οι περιορισμοί: Θα υπάρχει τότε ανοιχτός διάλογος, ελευθερία διαμαρτυρίας, ανεξάρτητα ΜΜΕ και σταθεροί θεσμοί. Η Δημοκρατία είναι πάντα εύθραυστη. Είναι εύθραυστη επειδή ορισμένοι άνθρωποι θέλουν να γίνουν τύραννοι και πολλοί άλλοι άνθρωποι θέλουν να τους εμπιστευτούν. Και αυτό είναι πιθανότερο να συμβεί όταν οι Δημοκρατίες αποτυχαίνουν να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες των ανθρώπων, να τους δώσουν μια αίσθηση ταυτότητας, ασφάλειας, εκτίμησης.
Οπως υποστηρίζει ο Γιάσκα Μουνκ, οι Δημοκρατίες είναι περισσότερο εύθραυστες σε πιο άνισες και ευρείες κοινωνίες επειδή οι πιθανοί τύραννοι θα είναι σε θέση να εκμεταλλευτούν τις διαιρέσεις. Στην πραγματικότητα, είναι κατ’ αρχήν δύσκολο να δημιουργήσεις φιλελεύθερες Δημοκρατίες σε τέτοιες κοινωνίες, όπως παρατηρούν οι Σάραν Μάκλαντ και Ντάνι Ρόντρικ στο έργο τους «Η πολιτική οικονομία της φιλελεύθερης Δημοκρατίας». Ο συνομιλητής μου, επομένως, είχε δίκιο: η Δημοκρατία αποτελεί πρόσφατη εφεύρεση. Είχε όμως και άδικο: το ότι είναι πρόσφατη δεν σημαίνει ότι δεν έχει αξία. Αυτό ισχύει ακόμα και όταν οι Δημοκρατίες είναι ατελείς και οι απολυταρχίες λειτουργούν καλύτερα για κάποιο διάστημα. Η Δημοκρατία εξασφαλίζει λογοδοσία για τις κυβερνήσεις και δίνει φωνή στους πολίτες. Και αυτό είναι πολύ καλύτερο για εμάς από το να υπηρετούμε τα καπρίτσια ενός τυράννου.
