Οι απάνθρωπες συνθήκες ζωής στον καταυλισμό έχουν καταγγελθεί άπειρες φορές, ιδιαίτερα από μη κυβερνητικές οργανώσεις, την ώρα που αποτελούν μία πραγματική πολιτική επιλογή, εκείνη του «σφραγίσματος της πόρτας της Ευρώπης» στους μετανάστες.
Τη νύχτα της 8ης προς 9ης Σεπτεμβρίου, ο καταυλισμός της Μόριας, στο νησί της Λέσβου, πήρε φωτιά. Παρόλο που δεν αναφέρθηκε, ευτυχώς, κανένα θύμα, το camp καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Φιλοξενούσε πάνω από 13.000 ανθρώπους, σε άθλιες συνθήκες και σήμερα όλος αυτός ο πληθυσμός βρίσκεται εκ νέου εγκαταλελειμμένος και περιπλανώμενος στους δρόμους του νησιού. Η φωτιά, πιθανόν να προκλήθηκε από μετανάστες που αρνούνταν τα μέτρα απομόνωσης που επιβλήθηκαν. Η οργή και η απελπισία των κατοίκων του καταυλισμού προέρχονται από την επιβολή μίας αφόρητης κατάστασης καραντίνας, η οποία εφαρμόζεται εδώ και μήνες στη Μόρια. Από τις 7 η ώρα το πρωί της Τετάρτης λάμβανα φωτογραφίες με σκληρές εικόνες από τη φωτιά, με παραπήγματα παραδομένα στις φλόγες, από άτομα που είχα συναντήσει κατά την διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων, στο πεδίο της έρευνάς μου στη Λέσβο, τον Αύγουστο. Το ίδιο βράδυ λάμβανα βίντεο από μετανάστες που κοιμόντουσαν στο έδαφος. Η κατάσταση στο νησί είναι η χειρότερη δυνατή, όπως μπόρεσα να διαπιστώσω. Ο καταυλισμός της Μόριας και οι κατοικίες του είναι κατασκευασμένες από χρησιμοποιημένα υλικά. Θυμάμαι την αφόρητη ζέστη στον καταυλισμό, και ένα κομμάτι του εαυτού μου, μέσα μου, δεν μπορεί να αποφύγει τη σκέψη ότι επιτέλους αυτό τελείωσε. Και βέβαια ακολουθεί ο προβληματισμός γι αυτό που έρχεται.
Καραντίνα και εργαλειοποίηση
Από την αρχή του έτους η κατάσταση επιδεινώνεται στη Λέσβο. Αυτό το ευρωπαϊκό «hotspot» δημιουργήθηκε για να υποδέχεται τους αιτούντες άσυλο, ώστε το αίτημά τους για διεθνή προστασία να εξετάζεται γρήγορα. Πέρα από τις πολλές αλλαγές στη νομοθεσία και στις διαδικασίες, οι οποίες δυσχέραναν αυτό το στόχο, η περίπτωση της Μόριας είναι ιδιαίτερη. Ο συγκεκριμένος καταυλισμός αποτελούσε το χώρο όπου οι αιτούντες άσυλο ανέμεναν τη συνέντευξή τους, από το ευρωπαϊκή γραφείο υποστήριξης σε θέματα ασύλου, το οποίο λειτουργούσε υποστηρικτικά στο έργο των ελληνικών αρχών, ώστε να αποσαφηνιστεί ποιος μπορεί να έχει πρόσβαση στο καθεστώς διεθνούς προστασίας. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι εκεί έφτασαν τις 13.000 λέει πολλά για την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα του συστήματος. Οι αιτούντες άσυλο βγαίνουν με το σταγονόμετρο από τη Μόρια.
Από την αρχή του έτους, μια σειρά από γεγονότα οδήγησε στη δραματική κατάσταση που βιώνουν οι αιτούντες άσυλο. Το Φεβρουάριο, η νέα κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη προσπάθησε να επιβάλλει στο νησί την επίταξη ενός νέου χώρου για να χτίσει ένα κλειστό κέντρο. Στα μάτια των κατοίκων του νησιού, αυτό θα επέτεινε την παρουσία μεταναστών. Μετά από βίαιες διαδηλώσεις και συγκρούσεις, το σχέδιο για το κλειστό κέντρο εγκαταλείφθηκε, για να δώσει την θέση του στη συμφωνία με μία τοπική εταιρία για την κατασκευή ενός φράχτη γύρω από τον καταυλισμό. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, η Μόρια περιλάμβανε ένα «επίσημο» τμήμα, διαχειριζόμενο από τις τοπικές αρχές, και ένα δεύτερο εκτεινόμενο στους ελαιώνες τριγύρω, κατειλημμένο από τους μετανάστες. Η πρόβλεψη ήταν να περικυκλωθεί όλο αυτό με συρματόπλεγμα.
Η επιδημία του κορωνοϊού και η απομόνωση της Λέσβου λειτούργησε ως καταλύτης, αυξάνοντας την οργή των ντόπιων για τον καταυλισμό. Για τις αρχές, τα συγκεκριμένα μέτρα λειτούργησαν ως μία προσωρινή ανακωχή. Τον Αύγουστο, μετά από την ανακοίνωση του τερματισμού της απομόνωσης, οι δρόμοι της Μυτιλήνης έδειχναν λες και ο ιός και οι εντάσεις δεν υπήρξαν ποτέ. Οι καφετέριες ήταν ανοικτές, κανείς δεν φορούσε μάσκα στο δρόμο, και η ζωή είχε ξαναβρεί τους ρυθμούς στης για τους κατοίκους.
Όμως, μερικά χιλιόμετρα από εκεί, τα αστυνομικά μπλόκα στα λεωφορεία από τη Μόρια εμπόδιζαν τους κατοίκους να εξέλθουν από τον καταυλισμό. Χωρίς ειδική άδεια, ήταν αδύνατο να βγει κάποιος από τη συγκεκριμένη ζώνη. Παρόλο που η άρση της καραντίνας αφορούσε όλο το νησί, οι κάτοικοι του καταυλισμού συνέχιζαν να υπόκεινται σε ένα αυθαίρετο lockdown, το οποίο καταγγέλλονταν διαρκώς από τους ανθρωπιστικούς φορείς που βρίσκονταν εκεί, με επικεφαλής τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα.
Η καραντίνα επιβλήθηκε για πολλές εβδομάδες, με παράλληλες συγκρούσεις με ομάδες φασιστών, γεγονός που αύξανε τις εντάσεις στον καταυλισμό, όπως καταδεικνύουν οι πολλές εστίες φωτιάς. Στη συνέχεια, ο ιός επανεμφανίστηκε στο νησί, οδηγώντας τις αρχές στο να λάβουν αυστηρά μέτρα για το σύνολο του πληθυσμού. Παρόλο που η ρητορική της μεταναστευτικής κρίσης δεν είναι καινούρια, η επίκληση της υγειονομικής κρίσης λειτούργησε ως «μπαλαντέρ» από τις αρχές, για να δικαιολογήσουν όλες τις αποφάσεις τους σε σχέση με τον καταυλισμό. Παρά τις πολλαπλές προειδοποιήσεις των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, οι οποίοι δεν σταμάτησαν να καταγγέλλουν τις συνθήκες ζωής στον καταυλισμό, κανένα μέτρο δεν εφαρμόστηκε από τις τοπικές αρχές για τον περιορισμό της εξάπλωσης του κορωνοϊού. Ο ιός, επίσημα, εμφανίστηκε στον καταυλισμό της Μόριας τις τελευταίες ημέρες, οπότε και εντοπίστηκαν 35 κρούσματα.
Σωρεία ανευθυνότητας
Σήμερα, αυτό που επείγει είναι να αντιμετωπιστεί η έκτακτη κατάσταση της φωτιάς στον καταυλισμό, καθώς πολλές ζωές βρίσκονται σε κίνδυνο. Ωστόσο, αυτό το καθήκον δεν θα πρέπει να επισκιάσει μία άλλη ανάγκη: αυτή της ριζικής επαναχάραξης του συστήματος ασύλου. Θα πρέπει πρωτίστως να θυμόμαστε ότι δεν αποφασίζουν οι φορείς της Λέσβου. Είναι εύκολο να κατηγορεί κανείς εκείνους που βρίσκονται στο πεδίο και να τους προσάπτει ότι υιοθετούν μια αφιλόξενη πολιτική. Επίσης, η ελληνική ακτοφυλακή στοχοποιείται συχνά για τις επαναπροωθήσεις αιτούντων άσυλο στη θάλασσα, όμως οι εντολές αυτές προέρχονται ξεκάθαρα από την ιεραρχία, η οποία εφαρμόζει την επιθυμία της κυβέρνησης. Οι αντιδράσεις των κατοίκων του νησιού καυτηριάζονται επίσης συχνά. Σήμερα, αποκαλούνται «φασίστες», ενώ το 2016 προτείνονταν για το βραβείο Νόμπελ ειρήνης για την ηρωική καθημερινή βοήθεια τους. Οι εθελοντές των μη κυβερνητικών οργανώσεων δέχονται επίσης κριτική για «ανθρωπιστικό τουρισμό» ή για ελλιπή κατάρτιση. Εντούτοις, ήταν οι πρώτοι που έσπευσαν σε βοήθεια των μεταναστών μετά την πυρκαγιά. Στην πραγματικότητα δεν είναι οι μεμονωμένες δράσεις αυτές που δημιουργούν προβλήματα στη Λέσβο, αλλά το σύστημα συνολικά, όπως αυτό δομήθηκε γύρω από τις αφίξεις μεταναστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η έκρηξη της κατάστασης στη Μόρια δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός. Η πυρκαγιά είναι το αποτέλεσμα μίας σειράς αβελτηριών, οι οποίες εκτείνονται από τις Βρυξέλλες, μέχρι το Δήμο Λέσβου.
Οι απαράδεκτες συνθήκες ζωής δεν είναι τυχαίες, αλλά το αποτέλεσμα μιας πολιτικής επιλογής. Εκείνης του να καταστεί το συγκεκριμένο μέρος απωθητικό για τους μετανάστες, ώστε να κλείσει αυτό που ορισμένοι αποκαλούν «πύλη της Ευρώπης». Αυτές οι πολιτικές αποφάσεις έχουν πολύ συγκεκριμένο αντίκτυπο, όπως αυτός των επαναπροωθήσεων των μεταναστών από την ελληνική ακτοφυλακή και ο εγκλεισμός των μεταναστών με το πρόσχημα του κορωνοϊού.
Όπως πάντα, σε σχέση με το θέμα του ασύλου στην περιοχή μας, ο «ελέφαντας βρίσκεται μέσα στο δωμάτιο», δηλαδή η ευθύνη βαραίνει την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη της. Απομένει να μάθουμε τι προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα ευρωπαϊκά κράτη, εκτός από ανακοινώσεις, οι οποίες δεν αρκούν για να σβήσει μια φωτιά που καίει εδώ και πολύ καιρό. Για τους 400 ασυνόδευτους ανήλικους του καταυλισμού, ένας νέος μακρύς δρόμος ξεκινά, με κατεύθυνση την ηπειρωτική Ελλάδα, κρατώντας την πικρή αίσθηση ότι δεν μπορούν να υπολογίζουν παρά μόνο στον εαυτό τους. Για τους χιλιάδες άλλους, ο περιορισμός στο νησί θα συνεχιστεί για πολύ καιρό ακόμα. Ενδέχεται μάλιστα να λάβει τη μορφή ενός νέου καταυλισμού ζωσμένου από συρματοπλέγματα.
* Της Emma Empociello, υπ. Διδάκτορα Πολιτικής Επιστήμης στο Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών του Bordeaux
* Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2020.
Μετάφραση: Νικόλας Κουντούρης
