Από τα πρώτα της βήματα, η αμερικανική δημοκρατία αιχμαλώτισε τη φαντασία των Ευρωπαίων, τόσο ως όραμα για το μέλλον όσο και ως αρνητική προοπτική. Από την έκδοση του έργου «Η Δημοκρατία στην Αμερική» (Τοκβίλ 1835), είχε εδραιωθεί η πεποίθηση ότι το αμερικανικό πολιτικό σύστημα θα γινόταν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, και ευρωπαϊκή υπόθεση.
Το 2016, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην Προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν ένα σοκ για τους Ευρωπαίους. Ακαδημαϊκοί και μη, από διαφορετικές αφετηρίες, πρότειναν ένα πλήθος ερμηνειών προκειμένου να εξηγήσουν αυτό που φαινόταν αδιανόητο και εν πολλοίς μη κατανοητό. Με τη νίκη του Μπάιντεν, το 2020, το φαινόμενο Τραμπ έμοιαζε να περνάει στο παρελθόν. Ωστόσο, καθώς ο Τραμπ αναμένεται σύντομα να διασφαλίσει και οριστικά το χρίσμα των Ρεπουμπλικανών για τις φετινές προεδρικές εκλογές, το φάντασμα του τραμπισμού πλανάται και πάλι πάνω από τη διεθνή πολιτική σκηνή. Παρά τις δικαστικές του περιπέτειες για μια σειρά βαρύτατων αδικημάτων, ο Τραμπ είναι ο εκλεκτός των Ρεπουμπλικανών ψηφοφόρων, ενώ, με βάση τα μέχρι σήμερα δημοσκοπικά δεδομένα, έχει σημαντικές πιθανότητες επανεκλογής στο προεδρικό αξίωμα. Χωρίς η επανεκλογή του να είναι δεδομένη, το φαινόμενο Τραμπ προκαλεί εκ νέου προβληματισμό.
Ομως, αυτή τη φορά, το διεθνές πολιτικό σκηνικό έχει μεταβληθεί σημαντικά. Δύσκολα πλέον θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο Τραμπ, το αμερικανικό πρόσωπο της εναλλακτικής Ακροδεξιάς (Alt-right), συνιστά μια νησίδα ανωμαλίας σε μια θάλασσα κανονικότητας του δυτικού πολιτικού κόσμου. Περισσότερο ή λιγότερο συμβατικές εκδοχές της Ακροδεξιάς μετέχουν στα κυβερνητικά σχήματα μιας σειράς ευρωπαϊκών χωρών (Ιταλία, Φινλανδία, Ουγγαρία), προσφέρουν κοινοβουλευτική στήριξη (Σουηδία) ή βρίσκονται σε τροχιά εκλογικής ανόδου (Γαλλία, Ολλανδία, Ισπανία, Αυστρία, Γερμανία, Βέλγιο).
Ωστόσο, η αμερικανική περίπτωση παραμένει στο επίκεντρο της προσοχής. Ένας λόγος γι’ αυτό είναι η θέση που καταλαμβάνει το πολιτικό σύστημα ως συνιστώσα της αμερικανικής ισχύος στο πλαίσιο της μετα-αποικιακής ηγεμονίας των Ηνωμένων Πολιτείων, όπως διαμορφώθηκε στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Ένας άλλος λόγος είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Ντόναλντ Τραμπ από τη σκοπιά της πολιτικής επικοινωνίας. Αξίζει να τονίσουμε την ένταση μεταξύ μιας αντισυμβατικής πολιτικής παρουσίας και ρητορικής, η οποία δεν περιορίζεται στην απόρριψη της «πολιτικής ορθότητας», αλλά επιδίδεται σε απροκάλυπτα ρατσιστικό, σεξιστικό και διχαστικό λόγο, και μιας απολύτως ενταγμένης στο αμερικανικό οικονομικό σύστημα προσωπικής διαδρομής. Ο Τραμπ δεν είναι μόνο ένας εξαιρετικά εύπορος επιχειρηματίας, αλλά και ένα πρόσωπο ενταγμένο στην αμερικανική μαζική κουλτούρα και τη βιομηχανία του θεάματος. Υπήρξε, για παράδειγμα, στα 2004, ο εμβληματικός παρουσιαστής, και συμπαραγωγός, της ριάλιτι εκπομπής «The Apprentice» προσωποποιώντας μια συγκεκριμένη εκδοχή του αμερικανικού ονείρου.
Ομως, η εκρηκτική παρουσία του Τραμπ στην παγκόσμια δημόσια σφαίρα μπορεί να αποσπάσει την προσοχή μας από άλλες, εξίσου ή και περισσότερο, διαβρωτικές, για τη λειτουργία της δημοκρατίας, διεργασίες. Πρόκειται για διεργασίες που σηματοδοτούν μια κορύφωση των «πολέμων της κουλτούρας» (culture wars) που μαίνονται στην αμερικανική κοινωνία από τη δεκαετία του 1960. Σε αυτήν την ιστορική καμπή, η έκβασή τους φαίνεται ότι αντιστρέφει μια σειρά από κατακτήσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων. To 2022 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάνθηκε ότι το δικαίωμα στην άμβλωση δεν συνιστά συνταγματικό δικαίωμα, στο επίπεδο του ομοσπονδιακού κράτους, αναιρώντας την ιστορική απόφαση του 1973. Ακολούθησε σειρά απαγορεύσεων ή σημαντικών περιορισμών σε δεκαοκτώ (μέχρι στιγμής) αμερικανικές Πολιτείες, οι οποίες πλήττουν, κατά κύριο λόγο, μειονοτικές και φτωχότερες κοινωνικές ομάδες. Ένα χρόνο αργότερα, το ίδιο Δικαστήριο αποφάνθηκε επίσης ότι τα μέτρα θετικών διακρίσεων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, προκειμένου να ενισχυθεί η πρόσβαση των φυλετικών μειονοτήτων, είναι αντισυνταγματικά, αναιρώντας και πάλι ρυθμίσεις που ανάγονται στη δεκαετία του 1970. Οι συνέπειες αυτής της απόφασης στη σύνθεση του φοιτητικού πληθυσμού μένει να διαπιστωθούν. Έκφανση των πολέμων της κουλτούρας συνιστά και η διαμάχη για το εκπαιδευτικό περιεχόμενο σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η απόφαση του Κρατικού Πανεπιστημίου της Φλόριντα ότι η Κοινωνιολογία δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στον απαιτούμενο αριθμό μαθημάτων για τη λήψη του πτυχίου, γιατί στερείται «πραγματολογικής βάσης». Παράλληλα, σε ορισμένα σημεία της χώρας, οι ξενοφοβικές και ρατσιστικές πρακτικές αποκτούν πρωτόγνωρη ένταση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η σύγκρουση της Πολιτείας του Τέξας με την Ομοσπονδιακή κυβέρνηση σχετικά με τον ενδεδειγμένο τρόπο φύλαξης των αμερικανικών συνόρων από τις μεταναστευτικές ροές, με την Πολιτεία να δίνει προτεραιότητα στην παρεμπόδιση αυτών των ροών έναντι του χρέους διάσωσης της ανθρώπινης ζωής.
Ο Τραμπ μπορεί να αποτελέσει το σημείο αναφοράς για τα παραπάνω ιδεολογικά ρεύματα. Άλλωστε, η συντριπτική πλειοψηφία όσων των ψήφισαν στις εκλογές του 2020 υποστηρίζουν ότι ο ρατσισμός δεν συνιστά σημαντικό πρόβλημα για τις ΗΠΑ, αρνούνται την κλιματική αλλαγή, ενώ απαντούν ότι επέλεξαν να τον ψηφίσουν επειδή «είναι ισχυρός» και «νοιάζεται για ανθρώπους σαν κι εμένα» (CNN exit poll 2020). Ακόμη κι αν οι ιδεολογικές προτιμήσεις των ψηφοφόρων του Τραμπ μας απωθούν, αξίζει να προσέξουμε το πώς αιτιολογούν την προτίμησή τους. Το διπλό αίτημα για έναν ισχυρό ηγέτη με τον οποίο μπορούν ταυτιστούν άνθρωποι που νιώθουν ότι δεν εκπροσωπούνται από το παραδοσιακό πολιτικό προσωπικό δεν είναι αμερικανική εξαίρεση. Το πρόβλημα της πολιτικής ηγεσίας σε ένα περιβάλλον αποδιάρθρωσης των παραδοσιακών κομμάτων και ραγδαίας μεταβολής του ορίζοντα προσδοκιών είναι κοινό και στις δύο όχθες του Ατλαντικού. Η διόγκωση των κοινωνικών ανισοτήτων και ο ριζικός μετασχηματισμός της μεσαίας τάξης, που χάνει την ομοιογένεια εμπειριών που την χαρακτήριζε στο παρελθόν, είναι επίσης ένας κοινός παρονομαστής. Mπορεί να μην οδηγεί σε όμοια φαινόμενα, αλλά τροφοδοτεί παρόμοια συναισθήματα και αγωνίες. Αν η διάβρωση του αμερικανικού ή ευρωπαϊκού «ονείρου» παράγει ανθρώπους που αισθάνονται «ξένοι στη γη τους» (Hochschild 2016), τότε ο Τραμπ είναι απλώς η αμερικανική εκδοχή μιας κοινής πρόκλησης για τον δημοκρατικό τρόπο ζωής.
Η Τζένη Λιαλιούτη είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ
