Τα ξημερώματα της 7ης Οκτωβρίου 2023 ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι πρέπει να αισθάνθηκε ζαλάδα. Αν όχι ίδια με την ημέρα που η Ρωσία εισέβαλε στη χώρα του, πάντως παρόμοια. Ο Β. Ζελένσκι ήξερε ήδη ότι η περιβόητη ουκρανική αντεπίθεση είχε αποτύχει, αλλά είχε ακόμη περιθώρια να ελπίζει, όπως πάντα, στη δυτική βοήθεια. Η επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ ήταν το σημείο καμπής, που ήξερε καλά ότι θα τραβούσε όλη τη διεθνή προσοχή από την Ουκρανία, αλλά θα δημιουργούσε και νέες παγκόσμιες γεωπολιτικές ανησυχίες και ισορροπίες. Ο κόσμος είχε ήδη κουραστεί με έναν πόλεμο. Δύο ήταν υπερβολή.
Για τον Ζελένσκι -όπως και σε άλλες περιπτώσεις, αυτή του Μπενιαμίν Νετανιάχου για παράδειγμα- ο πόλεμος είναι μια κάποια λύση. Ο Πρόεδρος της Ουκρανίας γνωρίζει καλά ότι το τέλος του πολέμου, ιδιαίτερα αν αυτός έρθει με ήττα ή συμβιβασμό της Ουκρανίας, θα είναι και το δικό του τέλος. Πολιτικό τέλος σίγουρα, αλλά ενδεχομένως αυτό δεν θα είναι το μόνο κακό. Ο Ζελένσκι σκέπτεται και προετοιμάζει εδώ και καιρό την έξοδό του από τη σκηνή. Και καθότι ηθοποιός, θα ήθελε αυτή να συνοδευτεί με χειροκρότημα, όμως τα πράγματα δείχνουν ότι αυτό δεν θα συμβεί.
Το Κίεβο ξεμένει ταχύτατα από επιλογές, και αυτό γίνεται φανερό τόσο στα μέτωπα και στις στρατηγικές όσο και στην καθημερινότητα των Ουκρανών. Στις 19 Δεκεμβρίου 2023 ο Ζελένσκι είχε πει στην καθιερωμένη συνέντευξη Τύπου για το τέλος του έτους ότι θα ζητήσει την αναγκαστική επιστράτευση επιπλέον 450.000-500.000 Ουκρανών για τις ανάγκες του μετώπου. Κρατήστε τη λέξη «αναγκαστική». Πρόσθεσε ότι «είναι μια πολύ σοβαρή απόφαση που πρέπει να σκεφτούμε καλά, επειδή είναι πολύ μεγάλος αριθμός και πρόκειται για ανθρώπους, αλλά και για χρήματα». Πράγματι, το κόστος της επιστράτευσης αυτής υπολογίζεται στα 13,5 δισεκατομμύρια δολάρια, λεφτά που ο Ζελένσκι φυσικά δεν έχει. Και κάπου πρέπει να τα βρει.
Δεν υπάρχουν άλλοι άντρες
Ο αριθμός των ανθρώπων που υπηρετούν στον ουκρανικό στρατό είναι άγνωστος, αλλά υπολογίζονται στο ένα εκατομμύριο. Απέναντί τους έχουν πάνω από ένα εκατομμύριο Ρώσους, οι οποίοι αυξάνονται διαρκώς. Και έχουν μάθει πολλά από τις αστοχίες τους τους πρώτους μήνες του πολέμου. Ο Πούτιν, που δεν χρειάζεται ούτε να το σκεφτεί ούτε να υπολογίσει κάτι, είχε ανακοινώσει στις αρχές Δεκεμβρίου την επιστράτευση επιπλέον 175.000 ανθρώπων, που ανέβασαν τον συνολικό αριθμό των ενόπλων σε 1,32 εκατομμύρια, ενώ μετά τη συνέντευξη του Ζελένσκι είπε ότι σκοπεύει να τους φτάσει στο ενάμισι εκατομμύριο.
Οι Ουκρανοί αντέδρασαν άσχημα στις ανακοινώσεις του Ζελένσκι, πολλοί ανέβασαν στα social media βίντεο με αστυνομικούς να μοιράζουν στα σπίτια φακέλους αναγκαστικής επιστράτευσης, ενώ είναι παραπάνω από φανερό ότι δεν θέλουν να συνεχίζουν να σκοτώνονται σε μέτωπα που ούτε προχωράνε ούτε υποχωρούν, σε έναν πόλεμο που έχει βαλτώσει εδώ και μήνες και το μόνο που κάνει είναι να καταναλώνει πυρομαχικά και ζωές χωρίς κανένα κέρδος.
Η ανακοίνωση της επιστράτευσης δείχνει ότι ο Ζελένσκι είναι απελπισμένος. Από την αρχή του πολέμου ο ουκρανικός στρατός παρέμενε πάντα στα ίδια νούμερα και οι κατά καιρούς επιστρατεύσεις γίνονταν μόνο για να αναπληρωθούν οι απώλειες. Η αύξησή του κατά 50% δείχνει διάφορα πράγματα: Ότι οι απώλειες του τελευταίου χρόνου ήταν πολύ μεγαλύτερες από όσο θέλει να παραδεχθεί το Κίεβο, ότι ο Ζελένσκι αγωνιά να μην «ξεφύγει» σε νούμερα ο ρωσικός στρατός και, βέβαια, ότι ίσως προσπαθεί να αναπληρώσει την όλο και μειωμένη δυτική βοήθεια με στρατό.
Επίσης, δείχνει ότι φοβάται μια μεγάλη ρωσική επίθεση μέσα στο 2024, κάτι διόλου απίθανο καθώς η Μόσχα δεν έχει επιτύχει ακόμη τους πρωταρχικούς της στόχους, την ολική κατάληψη του Λουχάνσκ, του Ντονέτσκ, της Χερσώνας και της Ζαπορίζια. Και ο Πούτιν βιάζεται διότι τον Μάρτιο έχει εκλογές, τις οποίες δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι θα κερδίσει, αλλά θα προτιμούσε να τις κερδίσει ως θριαμβευτής. Η Ουκρανία πρέπει να προετοιμαστεί για το ενδεχόμενο, αλλά αυτό καθίσταται όλο και πιο δύσκολο.
Στα τέλη Δεκεμβρίου πέρασαν από το ουκρανικό Κοινοβούλιο δύο συμπληρωματικοί νόμοι για την επιστράτευση, αυτοί που σφραγίζουν την υποχρεωτικότητα, και αυτό δείχνει ότι ο Ζελένσκι είναι αποφασισμένος. Εάν, όμως, η νέα προσέγγιση της κυβέρνησής του στην επιστράτευση εφαρμοστεί, αυτό θα ασκήσει επιπλέον πίεση σε μια κοινωνία που ήδη είναι στα όριά της. Η πικρή αλήθεια όμως είναι ότι το Κίεβο ξεμένει από άντρες για τα μέτωπα.
Ο «πόλεμος των φτωχών»
Οπως επιβεβαίωσαν δημόσια Ουκρανοί αξιωματούχοι, οι ηρωικές εποχές που οι εθελοντές έκαναν ουρά για να καταταγούν έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Οπότε, το μόνο που απομένει στην κυβέρνηση είναι να επιστρατεύει με το ζόρι. Τα μέτρα για την αναγκαστική επιστράτευση περιλαμβάνουν υψηλά πρόστιμα για όσους την αποφεύγουν: την κατάσχεση της ακίνητης περιουσίας τους και το πάγωμα των τραπεζικών τους λογαριασμών, αλλά και την ακύρωση των διαβατηρίων των Ουκρανών που έχουν φύγει στο εξωτερικό.
Αυτοί οι τελευταίοι, οι πρόσφυγες, στους οποίους περιλαμβάνονται σύμφωνα με υπολογισμούς και 600.000 αξιόμαχοι άντρες που κατέφυγαν σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχουν γίνει επίκεντρο της προσπάθειας του Κιέβου να μαζέψει στρατό. «Πρέπει να αποφασίσετε αν είστε πρόσφυγες ή πολίτες», τους είπε ο Ζελένσκι στην πρωτοχρονιάτικη ομιλία του, σηματοδοτώντας μια νέα εποχή στη σχέση της κυβέρνησής του με τον πολύ ταλαιπωρημένο λαό που διοικεί.
Ταυτόχρονα, ο Ζελένσκι εντείνει τις προσπάθειες να θέσει την οικονομία της Ουκρανίας στην υπηρεσία των πολεμικών προσπαθειών. Προκειμένου να γίνει αυτό, αυξάνει την ατομική φορολογία και τη φορολογία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, ενώ οι κοινωνικές δαπάνες θα μειωθούν δραστικά. Ο προϋπολογισμός της Ουκρανίας για το 2024, που υπεγράφη από τον Ζελένσκι στα τέλη του περασμένου Νοεμβρίου αφού πέρασε από τη Βουλή, υπολογίζει τα έσοδα σε 44 δισεκατομμύρια δολάρια και τα έξοδα σε 83 δισεκατομμύρια δολάρια. Η Ουκρανία ελπίζει ότι το έλλειμμα θα καλυφθεί από διεθνή δάνεια και χορηγίες, τα οποία όμως δεν έχει διασφαλίσει. Στον πόλεμο θα πάνε 40 δισεκατομμύρια δολάρια, το 22% του ΑΕΠ της χώρας.
Ολα αυτά φαίνονται λογικά από στρατηγικής άποψης, αλλά διχάζουν βαθιά την κοινωνία και βαθαίνουν τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Μπορεί οι Ουκρανοί να είχαν για λίγο βάλει στην άκρη τις συζητήσεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης, διαφθοράς και της διάστασης ανάμεσα στην ελίτ και στην υπόλοιπη κοινωνία, θέματα που ταλανίζουν διαχρονικά τη χώρα, αλλά μετά από δύο χρόνια πολέμου όλα αυτά επανέρχονται στο προσκήνιο πιο πιεστικά από ποτέ, καθώς αρκετοί κατηγορούν τον Ζελένσκι ότι διεξάγει έναν «πόλεμο των φτωχών».
Διαφθορά, αλλά και πιέσεις από τις ΗΠΑ
Εδώ και μήνες στη χώρα κουβεντιάζεται σε πολύ υψηλούς τόνους αν θα πρέπει να γίνουν οι τακτικές προεδρικές εκλογές τον Μάρτιο. Οι κάθε είδους εκλογές έχουν απαγορευτεί από τον στρατιωτικό νόμο που επιβλήθηκε μετά την εισβολή και ο ίδιος ο Ζελένσκι είχε πει ότι «δεν είναι ώρα για εκλογές».
Πόλεμος των φτωχών, οι οποίοι αυξάνονται διαρκώς, και που τα στοιχεία και οι προβλέψεις είναι πολύ άσχημα γι’ αυτούς. Το προσδόκιμο ζωής των αντρών έπεσε στα 57 χρόνια το 2023, από τα 65 το 2021, ενώ οι γεννήσεις μειώνονται διαρκώς και έπεσαν σε 0,55 μωρά ανά οικογένεια το 2023. Η μετανάστευση του πιο ικανού και οικονομικά ενεργού τμήματος του πληθυσμού επιταχύνεται και όλα αυτά αφήνουν πίσω τούς οικονομικά αδύναμους να πολεμήσουν και να ζήσουν μέσα σε συνθήκες που διαρκώς επιδεινώνονται.
Την ίδια στιγμή που η αναγκαστική επιστράτευση, η καταπίεση της ελευθερίας έκφρασης και των ελευθεριών του πληθυσμού, η οικονομική κατρακύλα και οι κοινωνικές δυσκολίες ταλαιπωρούν τους πολλούς, οι λίγοι, η εδραιωμένη και «ανέγγιχτη» ελίτ, ζει αυτό που οι υπόλοιποι Ουκρανοί αντιλαμβάνονται ως μια πολυτελή ζωή που τρέφεται από τη διαφθορά. Και δεν αντιλαμβάνονται λάθος.
Ο ίδιος ο Ζελένσκι προς το παρόν δεν έχει συνδεθεί άμεσα με τέτοιου είδους σκάνδαλα, αν και είναι δεδομένη πλέον η ανικανότητά του -ή η απροθυμία του- να ξεριζώσει τη διαφθορά από τη χώρα. Δεν είναι λίγοι, άλλωστε, οι άνθρωποι στον στενό του κύκλο που έχουν κατηγορηθεί ευθέως για τέτοιες πρακτικές. Οι εκκαθαρίσεις που έκανε το περασμένο καλοκαίρι στο στράτευμα δημιούργησε εντάσεις ανάμεσα στον ίδιο και στον αρχηγό του στρατού Βαλέρι Ζαλούζνι. Ο Ζαλούζνι εκπροσωπεί τη στρατιωτική ελίτ, που είναι «χολωμένη» με την πολιτική ελίτ και κατ’ επέκταση με τον ίδιο τον Ζελένσκι, σε αυτό το ιδιότυπο μπρα ντε φερ υψηλών κλιμακίων που παίζεται στα παρασκήνια του Κιέβου. Αυτές οι διαστάσεις είναι αυτονόητο ότι υπονομεύουν τη στρατιωτική προσπάθεια της χώρας και στην ουσία παίζουν το παιχνίδι της Ρωσίας.
Κάθε μέρα που περνάει, γίνεται όλο και πιο φανερό ότι η Ουκρανία χρειάζεται άμεσα πολιτική, κοινωνική και στρατηγική αναπροσαρμογή. Τίποτε από αυτά δεν φαίνεται πιθανό να συμβεί όμως όσο ο Ζελένσκι κυβερνάει τη χώρα. Ο ίδιος και ο υπουργός Εξωτερικών της χώρας Ντμίτρο Κουλέμπα επιμένουν ότι η Ουκρανία βρίσκεται στον δρόμο για τη νίκη και δεν υπάρχει plan B, επειδή απλά δεν το χρειάζονται. Η επιστράτευση που ετοιμάζεται δείχνει ότι είναι ακλόνητοι σε αυτή τους τη θέση. Ο Ζελένσκι θα ζητήσει από τους Ουκρανούς ακόμα μια τεράστια θυσία, χωρίς να τους προσφέρει μια ξεκάθαρη πορεία πέρα από αυτή προς τα μέτωπα και τη σφαγή. Οι ίδιοι οι Ουκρανοί όμως, όπως και οι Δυτικοί σύμμαχοι της χώρας, φαίνεται να βλέπουν πλέον το όραμα για την πλήρη απελευθέρωση της Ουκρανίας ως μια πολύ όμορφη φαντασίωση, πλήρως αποκομμένη από την πραγματικότητα. Και μέσα σε όλα αυτά είναι και το θέμα των εκλογών. Εδώ και μήνες στη χώρα κουβεντιάζεται σε πολύ υψηλούς τόνους αν θα πρέπει να γίνουν οι τακτικές προεδρικές εκλογές τον Μάρτιο. Οι κάθε είδους εκλογές έχουν απαγορευτεί από τον στρατιωτικό νόμο που επιβλήθηκε μετά την εισβολή και ο ίδιος ο Ζελένσκι είχε πει ότι «δεν είναι ώρα για εκλογές».
Υπάρχουν πιέσεις όμως, και αυτές έρχονται από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Οι Ρεπουμπλικάνοι, ενάντιοι στη συνέχιση της παροχής στρατιωτικής βοήθειας προς την Ουκρανία, λένε όλο και πιο δυνατά ότι η Ουκρανία «δεν είναι δημοκρατική χώρα» και ότι ο Ζελένσκι «εκβιάζει τις ΗΠΑ για περισσότερη βοήθεια, αρνούμενος να κάνει εκλογές». Οι Ρεπουμπλικάνοι είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήσουν το επιχείρημα υπέρ του Τραμπ στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, ισχυριζόμενοι ότι ο Μπάιντεν βοηθάει μια «μη δημοκρατική» χώρα. Και οι Δημοκρατικοί δεν το θέλουν αυτό.
Αντιμέτωπος με το ενδεχόμενο να χάσει τη βοήθεια των ΗΠΑ, ο Ζελένσκι άλλαξε το αφήγημα και πλέον δηλώνει ότι «δεν είναι αρνητικός στη διεξαγωγή εκλογών». Τα προβλήματα, βέβαια, είναι πολλά: η ασφάλεια, το κόστος, το γεγονός ότι τουλάχιστον οι μισοί Ουκρανοί είναι είτε στο μέτωπο, είτε στο εξωτερικό, είτε μακριά από τα σπίτια τους. Το παράδοξο είναι ότι, ενώ κανείς στην Ουκρανία δεν θέλει εκλογές, ούτε ο λαός κατά 80% αλλά ούτε καν η αντιπολίτευση, ο μόνος που δείχνει να το σκέφτεται σοβαρά είναι ο ίδιος ο Ζελένσκι. Διότι η δημοτικότητά του πέφτει και θέλει να κερδίσει μια νέα θητεία πριν έρθουν τα χειρότερα στο μέτωπο.
Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διεξήγαγε το Κέντρο Κοινωνικών Σπουδών του Κιέβου πριν από δύο μήνες, η εμπιστοσύνη του κόσμου στην ουκρανική Βουλή είχε υποχωρήσει σε σχέση με τον Δεκέμβριο του 2022 από 35% σε 15%, η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση από το 52% στο 26% και η εμπιστοσύνη στον ίδιο τον Ζελένσκι από το 84% στο 62%. Στον αντίποδα, οι Ένοπλες Δυνάμεις και ο Ζαλούζνι απολαμβάνουν τον ίδιο βαθμό εμπιστοσύνης, ένα θεαματικό 96%. Ο Ζελένσκι έχει δίκιο να ανησυχεί. Για όλα.
