Το Ισραήλ ανακάλυψε το πρώτο τούνελ κάτω από τη Λωρίδα της Γάζας το 1983, πολύ πριν η Χαμάς εμφανιστεί στο προσκήνιο. Η ιστορία των τούνελ είναι μια ιστορία απελπισίας και εφευρετικότητας, επιμονής αλλά και απληστίας, μια ιστορία που δημιούργησε την πιο παράξενη μικροοικονομία στον κόσμο και βοήθησε στη γιγάντωση της Χαμάς. Σήμερα οι Ισραηλινοί φοβούνται τα τούνελ, καθώς ξέρουν ότι σε αυτά θα αντιμετωπίσουν μια καλά οργανωμένη και απρόβλεπτη πολεμική μηχανή. Στην πραγματικότητα ήταν η δική τους πολιτική απομόνωσης της Γάζας από τον έξω κόσμο που τα δημιούργησε.
Η Ράφα, η νοτιότερη πόλη της Λωρίδας, η οποία σήμερα είναι μοιρασμένη ανάμεσα στη Γάζα και στην Αίγυπτο, αποτελούσε για χιλιετίες την πρώτη στάση των καραβανιών των Βεδουίνων που διέσχιζαν την έρημο του Σινά. Το 1948, με τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ, η Γάζα έμεινε στα χέρια της Αιγύπτου και η κατάσταση δεν άλλαξε. Δεν άλλαξε ούτε το 1967 με την κατάληψη της Γάζας από το Ισραήλ. Άλλαξε δραματικά το 1981, όταν καθορίστηκαν τα σύνορα ανάμεσα στο Ισραήλ και στην Αίγυπτο. Αμέσως οι Βεδουίνοι άρχισαν να σκάβουν, ιδιαίτερα στο κέντρο των -μήκους 14 χιλιομέτρων- συνόρων, όπου το έδαφος ήταν πιο μαλακό. Τα πρώτα τούνελ ξεκινούσαν από τα υπόγεια σπιτιών, έφταναν τα 15 μ. σε βάθος και έβγαιναν σε άλλα υπόγεια στην απέναντι πλευρά. Τα είδη που μεταφέρονταν προς τη Γάζα ήταν τρόφιμα που είχαν υψηλή φορολογία στο Ισραήλ, αλλά και ναρκωτικά, χρυσός και, φυσικά, όπλα. Όταν ο «ήπιος αποκλεισμός» της Γάζας από το Ισραήλ -που άρχισε το 1994 με τις Συνθήκες του Όσλο- σκλήρυνε το 2000/2001, τα τούνελ απέκτησαν ζωτική σημασία για την Παλαιστινιακή Αρχή, που χρειαζόταν μετρητά για να χρηματοδοτήσει την εξέγερση του Αλ-Ακσά, τη δεύτερη ιντιφάντα. Την πρώτη επέκταση των τούνελ έκανε η Φατάχ.
Η κυριαρχία της Χαμάς
Τον Ιανουάριο του 2006, τέσσερις μήνες μετά την ολοκλήρωση της αποχώρησης του Ισραήλ από τη Γάζα, η Χαμάς κέρδισε τις κοινοβουλευτικές εκλογές στην Παλαιστίνη. Το Ισραήλ άρχισε να κλείνει τις διόδους από και προς τη Γάζα τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα αγαθά. Τα τούνελ άρχισαν να μεγαλώνουν περισσότερο σε μήκος και φάρδος και όταν η Χαμάς, μετά από έναν σύντομο εμφύλιο, πήρε τον απόλυτο έλεγχο της Γάζας από τη Φατάχ, βρήκε ένα βασικό δίκτυο έτοιμο. Θα της ήταν απαραίτητο, καθώς τον επόμενο χρόνο και μετά από μια σειρά εχθροπραξιών με το Ισραήλ το δεύτερο άρχισε να κόβει εντελώς τη ροή καυσίμων προς τη Γάζα και να μειώνει κατά πολύ τη ροή τροφίμων και αγαθών. Το βασικό πρόβλημα για τη Χαμάς ήταν ότι μια πιθανή ανθρωπιστική κρίση στη Γάζα θα έθετε τον έλεγχό της υπό αμφισβήτηση.
Με τις θαλάσσιες οδούς αποκλεισμένες και τα σύνορα κλειστά, αποφάσισε να σπάσει τον φράχτη στα σύνορα με την Αίγυπτο. Για λίγο το εγχείρημα πέτυχε και οι κάτοικοι της Γάζας πήραν μια ανάσα. Ήταν πολύ μικρή όμως. Σε έντεκα μέρες οι Αιγύπτιοι τους μάντρωσαν πάλι και μπλόκαραν τα σύνορά τους. Στο μεταξύ, μέσα στη Γάζα μέχρι το 2008 το ΑΕΠ έπεσε στο ένα τρίτο του 2005 και από τους 35.000 ανθρώπους που δούλευαν στη μεταποίηση και στη βιομηχανία έμειναν μόλις 860.
Η μοναδική δίοδος στον έξω κόσμο
Τα τούνελ ήταν η μόνη λύση, αλλά η κατασκευή τους ήταν πανάκριβη. Καθένα από αυτά κόστιζε από 80.000-200.000 δολάρια. Η Χαμάς άντλησε χρήματα κυρίως από τα τζαμιά, στα οποία οι πιστοί καλούνταν να συνεισφέρουν στην «αντίσταση», και οι εργάτες που σκοτώνονταν κατά την κατασκευή τους ονομάζονταν «μάρτυρες». Η Ράφα έγινε για αρκετά χρόνια ένα απέραντο εργοτάξιο. Το οικονομικό σύστημα πάνω στο οποίο δημιουργήθηκαν τα τούνελ είναι απλό: Οι «επενδυτές» έδιναν τα χρήματά τους σε αντάλλαγμα για μελλοντικά κέρδη, ενώ έπαιρναν «μπόνους» εάν έφερναν και άλλους επενδυτές, ένα πυραμιδικό σχήμα δηλαδή. Τα τούνελ έβγαζαν το κόστος κατασκευής τους σε έναν μήνα. Οι Παλαιστίνιοι μοιράζονταν τα κέρδη τους με τους Αιγύπτιους «εταίρους» τους που φρόντιζαν για τον απρόσκοπτο ανεφοδιασμό από την άλλη πλευρά των συνόρων.
Στα μέσα του 2005 τα τούνελ ήταν περίπου 50. Τον Δεκέμβριο του 2008 υπήρχαν περισσότερα από 500. Ο δε «κύκλος εργασιών» τους εκτινάχθηκε στο ίδιο διάστημα από τα 30 εκατ. δολάρια τον χρόνο στα 35 εκατ. δολάρια τον μήνα, γεγονός στο οποίο βοήθησε και το πολύ προσοδοφόρο εμπόριο όπλων. Επειδή ο χώρος είναι πολύ περιορισμένος, πολλά από τα τούνελ φτιάχνονταν το ένα πάνω από το άλλο. Με την πάροδο του χρόνου εξοπλίστηκαν με γεννήτριες προκειμένου να έχουν φως ακόμη και κατά τη διάρκεια των διακοπών ρεύματος. Μετά το 2007 η Χαμάς απέκτησε τον πλήρη έλεγχό τους και δημιούργησε νέα, πολύ πιο εξελιγμένα από τα προηγούμενα.
Λαθρεμπόριο με νόμους και φορολογία
Οταν η Χαμάς πήρε τον έλεγχο και των ιδιωτικών τούνελ, το υπουργείο Εσωτερικών σύστησε την Επιτροπή Υποθέσεων των Τούνελ, αρμοδιότητα της οποίας ήταν να ρυθμίζει οτιδήποτε αφορούσε το υπόγειο λαθρεμπόριο. Ένα λαθρεμπόριο το οποίο διεθνώς -ακόμη και στην Αίγυπτο- ήταν παράνομο, αλλά στη Λωρίδα της Γάζας ήταν επίσημο και είχε κρατικούς κανόνες, βάσει των οποίων υποτίθεται ότι απαγορευόταν η διακίνηση όπλων και αλκοόλ. Η Επιτροπή θέσπισε και κανόνες για την κατασκευή των τούνελ, καθώς οι θάνατοι παιδιών που εργάζονταν στην κατασκευή τους είχαν αυξηθεί πολύ. Οι είσοδοι των τούνελ φυλάσσονταν από ένοπλους που έλεγχαν τα χαρτιά όσων μπαινόβγαιναν σε αυτά. Όποιος ήθελε να φτιάξει νέο τούνελ περνούσε από περίπλοκη γραφειοκρατία, οι εισαγωγές περιορίζονταν προκειμένου να μην δημιουργηθεί πληθωρισμός αγαθών στην αγορά, ενώ ελεγχόταν και η αισχροκέρδεια. Η απομονωμένη οικονομία της Γάζας τα κατάφερνε μια χαρά μέσω ενός συστήματος που όλοι ήξεραν ότι υπάρχει, αλλά παρέμενε «κρυφό». Τον Σεπτέμβριο του 2008 ο Δήμος της Ράφα επέβαλε στα τούνελ φόρο περίπου 3.000 δολάρια για καθένα και άλλα 500 για τη σύνδεσή τους με το δίκτυο ηλεκτροδότησης. Επιπλέον, οι Αρχές της Γάζας επέβαλαν ΦΠΑ 14,5% σε όλα τα «εισαγόμενα» είδη. Όλοι επωφελούνταν από το υπόγειο εμπόριο. Η οικονομία της Γάζας σταθεροποιήθηκε, το Ισραήλ κατάφερε να την απομονώσει πιο πολύ από τη Δυτική Όχθη, ενώ και οι διεθνείς φωνές κατά του αποκλεισμού ησύχασαν, στη δε Αίγυπτο στήθηκε μια τεράστια μπίζνα δωροδοκιών από και προς ανθρώπους που «έκαναν ότι δεν έβλεπαν».
Το Ισραήλ, όμως, ήξερε ότι τα τούνελ είναι ένας δυνάμει στρατιωτικός κίνδυνος και άρχισε να στέλνει drones για να τα βομβαρδίσουν, ενώ ανάγκασε και την Αίγυπτο να αυξήσει τους ελέγχους. Οι Παλαιστίνιοι απάντησαν σκάβοντας καλύτερα και βαθύτερα. Κατά την επίθεση του Ισραήλ στη Γάζα τον χειμώνα του 2009 τα σύνορα στη Ράφα βομβαρδίστηκαν ανηλεώς και το δίκτυο υπέστη τεράστιες ζημιές. Επιπλέον, η Αίγυπτος συμφώνησε να βάλει έναν υπόγειο φράχτη, βάθους 25 μ., κατά μήκος των συνόρων της με τη Γάζα, τον οποίο χρηματοδότησαν οι Αμερικανοί. Μέχρι το τέλος του 2010 είχαν σαμποταριστεί 600 τούνελ με διάφορους τρόπους. Σε κάποιες περιπτώσεις οι Αιγύπτιοι πέταξαν δακρυγόνα μέσα σε αυτά, με συνέπεια να σκοτωθούν αρκετοί άνθρωποι.
Ενα μικροοικονομικό θαύμα
Ολα αυτά τέλειωσαν πολύ σύντομα, καθώς η Αίγυπτος διαπίστωσε ότι δεν τη συνέφερε -ούτε για οικονομικούς αλλά ούτε και για πολιτικούς λόγους- να σταματήσει το λαθρεμπόριο. Επιπλέον, οι Παλαιστίνιοι τρυπούσαν με οξυγονοκόλληση τον υπόγειο φράχτη, εξουδετερώνοντας ένα έργο που κόστισε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια, με εργαλεία των 30 δολαρίων. Οι ΗΠΑ έκοψαν τη χρηματοδότηση και οι Αιγύπτιοι άρχισαν πάλι να κοιτάνε από την άλλη, όσο τα τούνελ ξαναφτιάχνονταν, πολύ καλύτερα και πολύ βαθύτερα αυτήν τη φορά. Τα νέα τούνελ ήταν ενισχυμένα με τσιμέντο και σίδηρο, είχαν ασανσέρ και ράγες για τις μεταφορές. Μέσα σε δύο χρόνια η δυνατότητα μεταφορών είχε δεκαπλασιαστεί.
Υπολογίζεται ότι το 2010 τα μεγάλα τούνελ διακινούσαν έως και 170 τόνους υλικά την ημέρα έκαστο. Περίπου 30 τούνελ χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά ζώων. Μέχρι το καλοκαίρι του 2011 οι τιμές στη Λωρίδα της Γάζας είχαν πέσει χαμηλότερα από την εποχή πριν τον αποκλεισμό. Η βενζίνη έφτασε να κοστίζει τέσσερις φορές λιγότερο απ’ ό,τι στο Ισραήλ. Το 2012 τα τούνελ ήταν περισσότερα από 1.500 και λειτουργούσαν χωρίς προβλήματα. Ακόμη και τα αυτοκίνητα, που μέχρι κάποια στιγμή έφταναν στη Γάζα σε τρία κομμάτια και συναρμολογούνταν εκεί, έφταναν πλέον ολόκληρα.
Οσο η παγκόσμια κοινότητα αποτύγχανε να πείσει το Ισραήλ να άρει την απαγόρευση εισαγωγής οικοδομικών υλικών για την ανοικοδόμηση της Γάζας και ο ΟΗΕ υπολόγιζε ότι η ανοικοδόμηση θα έπαιρνε 80 χρόνια, οι Παλαιστίνιοι την ξανάχτισαν σε χρόνο ρεκόρ με υλικά από την Αίγυπτο. Την ίδια ώρα, οι αγρότες παρέκαμπταν τον αποκλεισμό σε σπόρους και γεωργικά εργαλεία. Τα εργοστάσια λειτουργούσαν ξανά και το ΑΕΠ της περιοχής ανέβηκε κατά 28% το πρώτο μισό του 2011. Η Γάζα γέμισε με καφέ και εστιατόρια, άνοιξαν εμπορικό κέντρο και πολυτελή ξενοδοχεία, ενώ οι επισκέπτες από τη Δυτική Όχθη παραπονιόνταν ότι τα πανάκριβα αυτοκίνητα που έβλεπαν εκεί δεν είχαν φτάσει ακόμη στη Ραμάλα. Η Χαμάς ήταν πλέον οικονομικά ανεξάρτητη από το Ισραήλ και την Παλαιστινιακή Αρχή, αλλά μαζί με τα έσοδά της αυξάνονταν και οι ανησυχίες για την οικονομική της αδιαφάνεια. Πού πήγαιναν τα χρήματα; Στην πραγματικότητα τα τούνελ μετέτρεψαν τη Χαμάς από μια μη κυβερνητική θρησκευτική, φιλανθρωπική και παραστρατιωτική οργάνωση σε μια κυβερνητική δύναμη με πολύ καλά οργανωμένο στρατό, γραφειοκρατία και οικονομία. Και πολλά από τα στελέχη της έγιναν πάρα πολύ πλούσια.
Με την πτώση του Μπουμπάρακ η Αίγυπτος σταμάτησε σχεδόν κάθε έλεγχο και οι κάτοικοι της Γάζας έλπιζαν ότι ήταν θέμα χρόνου να ανοίξουν τα σύνορα με την Αίγυπτο, μια ελπίδα που πέθανε γρήγορα. Έκτοτε το Ισραήλ έχει προσπαθήσει τουλάχιστον δύο φορές να εξουδετερώσει το δίκτυο, με μικρή επιτυχία. Όσα καταστρέφονταν ήταν και πάλι σε πλήρη λειτουργία μέσα σε εβδομάδες, αν όχι μέρες. Από το 2013 και την ανάληψη της εξουσίας από τον Ελ Σασί, η Αίγυπτος επίσης άρχισε να κυνηγάει τα τούνελ και να καταστρέφει όσα έβρισκε. Ο ηγέτης της Παλαιστινιακής Αρχής Μαχμούτ Αμπάς συμφώνησε για την καταστροφή τους, λέγοντας ότι έχουν δημιουργήσει «1.800 εκατομμυριούχους» και ότι «χρησιμοποιούνται για το λαθρεμπόριο όπλων, ναρκωτικών και μετρητών». Πρότεινε, μάλιστα, να τα πλημμυρίζουν, κάτι που οι Αιγύπτιοι άρχισαν να κάνουν το 2015 με νερό από τη θάλασσα. Αυτό οδήγησε σε κατάρρευση του οικοσυστήματος στα σύνορα της Αιγύπτου με τη Γάζα. Όσο, όμως, το Ισραήλ και η Αίγυπτος γκρέμιζαν τα τούνελ στα σύνορα, η Χαμάς έφτιαχνε κι άλλα. Παντού. Και αυτήν τη φορά όχι για λαθρεμπόριο...
Σήμερα το υπάρχον πολύπλοκο δίκτυο υπολογίζεται σε περισσότερα από 100 χιλιόμετρα και διατρέχει όλη τη Λωρίδα της Γάζας, ενώ σε κάποια σημεία διεισδύει και στο Ισραήλ. Τα τούνελ είναι ενισχυμένα με τσιμέντο, είναι ηλεκτροδοτούμενα και κανείς δεν ξέρει τι κρύβουν στην πραγματικότητα. Το Ισραήλ λέει ότι ο στρατός του έχει συστήματα που μπορούν να εντοπίζουν τα τούνελ. Αυτό που δεν μπορούν να εντοπίσουν, όμως, είναι τι υπάρχει μέσα σε αυτά και τους περιμένει.
