Στις 18 Ιουλίου η Νότιος Αφρική γιόρτασε ακόμη μια «ημέρα Μαντέλα». Ο Νέλσον Μαντέλα γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου 1918 στο Μβέζο της Νότιας Αφρικής και, κατά μία εκδοχή, πέθανε πριν από μια δεκαετία, τον Δεκέμβριο του 2013, στο Γιοχάνεσμπουργκ. Κατά μια άλλη εκδοχή, δεν πέθανε και δεν πρόκειται να πεθάνει ποτέ, όπως εξάλλου και όλοι οι άνθρωποι που άφησαν τόσο ανεξίτηλο το σημάδι τους στην παγκόσμια ανθρώπινη Ιστορία. Στη σημερινή Νότια Αφρική, ο Μαντέλα είναι παντού: Χαμογελάει από τα ραντ, τα τοπικά χαρτονομίσματα, περισσότεροι από 30 δρόμοι φέρουν το όνομά του και, βέβαια, πολλά αγάλματα με τη μορφή του κοσμούν δρόμους και πλατείες σε όλην τη χώρα.
Ο τρόπος με τον οποίον οι Νοτιοαφρικανοί μνημονεύουν τον Μαντέλα είναι πολύ ταιριαστός με τη ζωή του και συμβολικός: Κάθε χρόνο στις 18 Ιουλίου περνούν όλοι τους 67 λεπτά κάνοντας εθελοντική εργασία για το Δημόσιο· τιμώντας με αυτόν τον τρόπο τα 67 χρόνια που πέρασε εκείνος προσπαθώντας να βγάλει τη χώρα από το απαρτχάιντ. Τα περισσότερα από αυτά τα πέρασε στη φυλακή. Ο βασικός του στόχος, τελικά, επιτεύχθηκε. Η χώρα ξεπέρασε ένα από τα απεχθέστερα καθεστώτα στην ανθρώπινη Ιστορία και μπήκε -υποτίθεται- σε μια νέα εποχή. Το κατά πόσον ισχύει πράγματι αυτό, είναι σήμερα κάπως αμφισβητούμενο. Ο Μαντέλα, όταν αποφυλακίστηκε τελικά, το 1990, ήταν ήδη ενεργό μέλος του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (African National Congress - ANC), του βασικού κόμματος που πάλευε για την κατάργηση του απαρτχάιντ. Το ANC κυβερνάει την Νότια Αφρική από την ημέρα που καταργήθηκε το απαρτχάιντ, το 1994, αλλά σήμερα, για πρώτη φορά, κινδυνεύει να χάσει την εξουσία, σε μια χώρα που ταλανίζεται από τη διαφθορά, την εγκληματικότητα και τις ανισότητες. Όπως συμβαίνει συνήθως σε αυτές τις περιπτώσεις, ο Μαντέλα και το ANC μπορεί να έκαναν ένα τεράστιο βήμα για τη χώρα -και για τον κόσμο ολόκληρο- αλλά, μερικές δεκαετίες αργότερα, το βήμα αυτό θεωρείται πλέον κεκτημένο και δεδομένο· η χώρα έκτοτε δείχνει να έχασε τόσο τον βηματισμό της όσο και τη στόχευσή της για το μέλλον. «Και παρακάτω, τι;», αναρωτιούνται οι νέες γενιές Νοτιοαφρικάνων, που δεν θυμούνται το απαρτχάιντ και άρα δεν αρκούνται στο γεγονός ότι κάποτε η χώρα τους απηλλάγη από αυτό. Λογικό.
Οι λευκοί κατέχουν τη γη
Η λάμψη του ίδιου του Μαντέλα φαίνεται να τρεμοσβήνει πλέον κάτω από το βάρος της σημερινής κατάστασης. Οι λευκοί Νοτιοαφρικανοί συνεχίζουν να κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος της γης στη χώρα και κατά μέσο όρο κερδίζουν περίπου τέσσερις φορές περισσότερα χρήματα από τους μαύρους συμπατριώτες τους. Σύμφωνα με τη στατιστική υπηρεσία της χώρας, η Νότιος Αφρική είναι ένα από τα κράτη με τις μεγαλύτερες κοινωνικές, φυλετικές και έμφυλες ανισότητες στον πλανήτη. Τα στοιχεία δείχνουν ότι το πιο εύπορο 10% του πληθυσμού ξοδεύει περίπου 8 φορές περισσότερα χρήματα από το φτωχότερο 40%. Το 60% των νοικοκυριών εξαρτάται σχεδόν απόλυτα από τα κοινωνικά επιδόματα, καθώς η ανεργία είναι τεράστια και η απασχόληση, όταν υπάρχει, είναι σποραδική και πολύ χαμηλά αμειβόμενη. Οι νεαροί μαύροι μορφώνονται και προσδοκούν βγαίνοντας από τις σχολές να βρουν μια δουλειά. Με την ανεργία στο περίπου 50% του μαύρου πληθυσμού, αυτό συχνά είναι αδύνατον. Μετά, προσπαθούν να δημιουργήσουν τη δική τους επιχείρηση. Καμία τράπεζα, όμως, δεν δίνει χρήματα χωρίς προσημείωση ακινήτου. Οι μαύροι δεν έχουν ούτε γη ούτε σπίτια, τα περισσότερα από αυτά που τους στεγάζουν είναι περιουσία του κράτους. Χωρίς δάνειο, ούτε επιχείρηση γίνεται, άλλος ένας στην ανεργία... Με λίγα λόγια, το απαρτχάιντ τελείωσε πολιτικά, αλλά όχι οικονομικά. Για τα 55 εκατομμύρια μαύρων της χώρας (τα τρία τέταρτα του πληθυσμού), το τεράστιο αυτό άλμα στα ανθρώπινα δικαιώματα, για το οποίο τόσο υπερηφανεύεται η Νότιος Αφρική, δεν έχει μεταφραστεί πρακτικά σχεδόν σε τίποτε.
Στην αρχή της μετά-απαρτχάιντ εποχής, τα πράγματα έδειχναν να πηγαίνουν καλά. Η οικονομία αναπτυσσόταν με ρυθμό περίπου 3,5% ετησίως, η μαύρη μεσαία τάξη τα πήγαινε πολύ καλά, η κυβέρνηση έφτιαξε σπίτια, υποδομές για νερό και ηλεκτρικό και μοίρασε τόνους μετρητά στους φτωχούς. Μετά, ήρθε η οικονομική κρίση του 2008 και η χώρα κυριολεκτικά γονάτισε. Η ζήτηση για τον ορυκτό πλούτο, ο οποίος στηρίζει την οικονομία της, μειώθηκε κατακόρυφα και χάθηκαν περισσότερες δουλειές απ' όσες είχαν δημιουργηθεί τα προηγούμενα χρόνια. Η χώρα μπήκε σε σπιράλ φτώχειας και όξυνσης των ανισοτήτων. Πέριξ των μεγάλων πόλεων δημιουργήθηκαν θάλασσες από παράγκες, στις οποίες η αστυνομία συχνά εισβάλλει. Η εγκληματικότητα θερίζει. Σήμερα, η Νότιος Αφρική είναι τρίτη σε εγκληματικότητα στην παγκόσμια κατάταξη, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Δείκτη Πληθυσμού. Από το 1994, μισό εκατομμύριο άνθρωποι στη χώρα έχασαν τη ζωή τους από κάποια εγκληματική ενέργεια, συχνά επειδή έβγαλαν από την τσέπη τους μερικά ψιλά στο λάθος σημείο, τη λάθος στιγμή.
Θύμα των δισταγμών της
Το βασικό πρόβλημα με τη Νότιο Αφρική είναι ότι η κυβέρνηση του Μαντέλα, που ανέλαβε την εξουσία μετά το τέλος του απαρτχάιντ, δίστασε να προβεί σε ριζικές μεταρρυθμίσεις που θα άλλαζαν το πρόσωπο της χώρας. Το ANC είχε τάξει λαγούς με πετραχήλια στους μαύρους, αλλά όταν ανέβηκε στην εξουσία είδε τα σκούρα και προτίμησε να προστατεύσει την ειρήνη, αποφεύγοντας έναν εμφύλιο μεταξύ μαύρων και λευκών, αλλά και περιφρουρώντας τη διεθνή αξιοπιστία και την πιστοληπτική ικανότητα της χώρας. Έτσι, η γη έμεινε στους λευκούς - και εν πολλοίς και ο πλούτος. Σήμερα, τα παλιά στελέχη της κυβέρνησης Μαντέλα παραδέχονται ότι θα μπορούσαν να έχουν κάνει περισσότερα, αλλά, με μια χώρα στα πρόθυρα της χρεοκοπίας και τεράστες ανάγκες σε μετρητό, «δεν τα κατάφεραν».
Οταν δεν βρίσκεις δουλειά και δεν μπορείς να ανοίξεις επιχείρηση, στη Νότιο Αφρική οι λύσεις είναι δύο: Να κλέψεις ή να δωροδοκήσεις. Η ταρίφα είναι σχεδόν στάνταρ και δεν μπορείς να κάνεις τίποτε αν δεν την πληρώσεις στον έναν ή τον άλλον δημόσιο ή δημοτικό υπάλληλο. Φυσικά και υπάρχουν μαύροι εκατομμυριούχοι και ο αριθμός τους αυξάνεται· είναι όλοι εκείνοι που είχαν την τύχη να γνωρίζουν καλά κάποιον πολιτικό. Για τους Νοτιοαφρικανούς ηλικίας 15-34, οι οποίοι είναι κατά 48% άνεργοι, το μέλλον φαντάζει δυσοίωνο και οι ίδιοι λένε ότι «το ANC, όταν διαπραγματεύθηκε τη λήξη του απαρτχάιντ, θα μπορούσε να έχει επιβάλει καλύτερους όρους». Η ευφορία της «ελευθερίας» έχει αντικατασταθεί πλέον ολοκληρωτικά από την απογοήτευση. Σε έρευνα του 2021, το 70% των Νοτιοαφρικανών δήλωσαν ότι η χώρα πάει προς τη λάθος κατεύθυνση. Το 2010, το ίδιο είχε πει μόλις το 41%, σύμφωνα με το Συμβούλιο Ερευνών Ανθρωπιστικών Επιστημών της χώρας. Μόλις το 26% εμπιστεύεται την κυβέρνηση, η οποία δείχνει όλο και πιο δύσκολο να κρατηθεί στην εξουσία.
Ο μύθος του Μαντέλα είναι μια παράπλευρη απώλεια της κατάστασης. Όταν, πρόσφατα, ανακοινώθηκε η ανέγερση ενός νέου μνημείου προς τιμήν του, στα social media ξεκίνησε καμπάνια εναντίον του πρότζεκτ. «Φτάνει με το παρελθόν, πείτε μας τι θα γίνει με το μέλλον» ήταν η γενική ιδέα. Ένα ερώτημα που αναμένεται να ακολουθήσει τους ψηφοφόρους -και ιδιαίτερα τους νέους ψηφοφόρους- στις κάλπες, στις εκλογές του 2025. Εάν το ΑΝC τις χάσει, το βασικό ερώτημα είναι ποιος θα τις πάρει. Εδώ μπαίνει στη σκηνή το κόμμα της Δημοκρατικής Συμμαχίας του (λευκότατου) Τζον Στινχούιζεν, το οποίο υποστηρίζεται κυρίως από λευκούς και την αγγλόφωνη και ομιλούσα τα αφρικάανς μερίδα του πληθυσμού. Η πιθανότητα να αποκτήσει ξανά λευκό Πρόεδρο η Νότια Αφρική δεν φαντάζει πλέον τόσο μακρινή...
Η επικίνδυνη φιλία με τον Πούτιν
Μέσα σε όλα αυτά, ο 52χρονος Σίριλ Ραμαφόζα, σημερινός Πρόεδρος της χώρας, έχει και ένα λόγο να αναστενάξει με ανακούφιση. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν ανακοίνωσε πριν από λίγες μέρες ότι τελικά δεν θα παρεβρεθεί στη συνάντηση κορυφής των BRICS, τον Αύγουστο, η οποία θα γίνει στο Γιοχάνεσμπουργκ. Μετά την έκδοση διεθνούς εντάλματος σύλληψης του Πούτιν από το Διεθνές Δικαστήριο, η κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής ήρθε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, καθώς από τη μία τής είναι δύσκολο να αγνοήσει τη διεθνή κοινότητα, από την άλλη η βαθιά φιλία της χώρας με τη Ρωσία είναι παλιά και όχι ιδιαίτερα κρυφή. Η φιλία αυτή ξεκίνησε πριν από δεκαετίες, όταν η Σοβιετική Ένωση υποστήριξε ένθερμα τον αγώνα του ANC κατά του απαρτχάιντ, και προφανώς συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Τον περασμένο Φεβρουάριο, η Ρωσία έστειλε στρατό και πολεμικά πλοία στη Νότιο Αφρική προκειμένου να λάβουν μέρος σε κοινά γυμνάσια με τις αντίστοιχες ένοπλες δυνάμεις της χώρας και της Κίνας. Πολλά φρύδια σηκώθηκαν στην υφήλιο, αλλά οι Νοτιοαφρικανοί δεν ίδρωσαν. Δεν απολογήθηκαν καν στα οργισμένα τηλεφωνήματα που έπεσαν βροχή από τις ΗΠΑ και την Ε.Ε.. Αντιθέτως, λίγο αργότερα, η Ναλέντι Παντόρ υποδέχθηκε στην Πρετόρια τον Σεργκέι Λαβρόφ και οι δύο υπουργοί Εξωτερικών αντάλλαξαν φιλοφρονήσεις και όρκους αιώνιου διπλωματικού έρωτα. Φυσικά, τα κίνητρα της Νοτίου Αφρικής δεν είναι μόνο ρομαντικά. Η χώρα χρειάζεται απελπισμένα μετρητά και η διευκόλυνση του ρωσικού εμπορίου είναι ένας τρόπος να τα πάρει. Όπως και η αύξηση των εξαγωγών της στην τεράστια χώρα που έχει αποκλειστεί από πολλές αγορές.
Όλα αυτά, όμως, φέρνουν τη Νότιο Αφρική αντιμέτωπη με έναν άλλο πολύτιμο σύμμαχό της, τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν εξοργιστεί, κατηγορώντας ευθέως την κυβέρνηση του Ραμαφόζα ότι βοηθάει τη Ρωσία στον πόλεμο κατά της Ουκρανίας, προμηθεύοντάς την και με οπλικά συστήματα. Οι Νοτιοαφρικανοί απάντησαν ότι «θα διερευνήσουν τις κατηγορίες», θα ψάξουν δηλαδή αν οι ίδιοι πουλάνε όπλα στους Ρώσους. Οι ΗΠΑ απειλούν τη χώρα με κυρώσεις και κυρίως με κόψιμο κάθε οικονομικής βοήθειας. Περίπου την ίδια (λίγο λιγότερο αυστηρή) στάση έχει και η Ε.Ε., ο μεγαλύτερος προσώρας εμπορικός εταίρος της Νότιας Αφρικής. Η χώρα προσπαθεί να συντηρήσει αυτόν τον ισορροπισμό, χωρίς να αποξενωθεί από καμία πλευρά, κάτι που γίνεται όλο και πιο δύσκολο κάθε μέρα που περνάει. Εν όψει της επικείμενης συνόδου κορυφής, ο Ραμαφόζα είχε πει ότι «μια απόπειρα σύλληψης του Πούτιν θα ισοδυναμούσε με κύρηξη πολέμου στη Ρωσία». Ο Πούτιν επί του παρόντος τον διευκόλυνε. Με τις εκλογές στο βάθος του ορίζοντα, τη χώρα σε οικονομικό χάος και τις διεθνείς πιέσεις να γίνονται ασφυκτικές, ο Ραμαφόζα κέρδισε μια νύχτα καλού ύπνου, αλλά προβλέπεται να ξαγρυπνήσει πολύ τους επόμενους μήνες.
