Ευρώπη / Μια κρίση πολύ διαφορετική απ' όλες τις άλλες

Τα σημάδια είναι δυσοίωνα και είναι πολλά. Την Τετάρτη, η Fed αύξησε τα επιτόκια σε ιστορικό υψηλό 30ετίας. Την ίδια ημέρα, η ΕΚΤ έκανε αμήχανες ασκήσεις επί χάρτου για το πώς θα συγκρατήσει τις αποδόσεις των ομολόγων της Ευρωζώνης που κινούνται πλέον σε επίπεδα περασμένης δεκαετίας. Αυτήν ακριβώς την ημέρα, η Ρωσία έκλεινε κι άλλο τις στρόφιγγες του αερίου προς τη Γερμανία. Ο φόβος μιας νέας κρίσης χρέους επιστρέφει, η προοπτική ενός χειμώνα δίχως αέριο φαντάζει εφιαλτική. 

 Στην Αμερική, η κατανάλωση περιορίζεται. Ο κόσμος δέχεται απανωτά χτυπήματα απ’ τον πληθωρισμό, οι αυξήσεις στη βενζίνη είναι συνεχείς, για πρώτη φορά ξεπέρασε τα πέντε δολάρια το γαλόνι. Και στον άλλο, τον «ξεχασμένο» κόσμο, που ζει στη σκιά των πλούσιων, εκεί όπου η πείνα δεν είναι άγνωστη, κοινωνικές εκρήξεις διαφαίνονται στον ορίζοντα. 

Μια μελέτη της γερμανικής ασφαλιστικής Allianz εκτιμά ότι έντεκα χώρες, κυρίως στην Αφρική, την Ασία και τη Μέση Ανατολή, διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο κοινωνικών εκρήξεων λόγω της εκτίναξης των τιμών των τροφίμων. «Αν δεν θρέψουμε τον κόσμο, θρέφουμε τη σύγκρουση», ήταν το μότο του κειμένου. Υπόψιν ότι σήμερα η τιμή του σιταριού είναι υψηλότερη απ’ ό,τι ήταν το 2012.

 Το χειρότερο έχει να κάνει με το γεγονός ότι η τρέχουσα πολύπλευρη κρίση δεν είναι αποκλειστικά οικονομική. Ο αχαλίνωτος πληθωρισμός δεν είναι νέο φαινόμενο, ούτε για τις αγορές ούτε για τις οικονομίες. Ο τρέχων ρυθμός του στις ΗΠΑ, άνω του 8%, είναι συνάρτηση τόσο της αυξημένης ζήτησης όσο και των ελλείψεων στην αγορά.

Σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, η Fed, η κεντρική τράπεζα, υποτίμησε ουσιαστικά την ένταση και τη διάρκεια των πληθωριστικών πιέσεων και, κατά συνέπεια, τρέχει τώρα να καλύψει το χαμένο έδαφος με τη σύσφιξη της νομισματικής πολιτικής. Εν ολίγοις, οι αγορές έχουν υπομείνει πολυάριθμες κρίσεις και οι δείκτες στην Wall Street ανεβαίνουν και κατεβαίνουν ακολουθώντας τους οικονομικούς κύκλους και τους κύκλους αυξομειώσεων των επιτοκίων.

 Μεγάλη δοκιμασία

Μπορεί, λοιπόν, η κρίση να μην είναι πρωτόγνωρη, όμως ο κόσμος θα δοκιμαστεί χειρότερα αυτή τη φορά. Το καινούργιο στοιχείο είναι ότι ο κατακερματισμός του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος στη βάση ανταγωνιστικών γεωπολιτικών μπλοκ θα κάνει δυσκολότερη, αν όχι αδύνατη, την αντιμετώπιση των προβλημάτων.

 «Αυτή η παγκόσμια οικονομική κρίση θα είναι διαφορετική. Είναι η πρώτη φορά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που ίσως δεν υπάρξει διέξοδος μέσω της συνεργασίας», γράφει εν είδει προειδοποίησης στο Foreign Policy o Αμερικανός δημοσιογράφος, συγγραφέας και ανώτερος συνεργάτης του προγράμματος Bernard L. Schwartz του Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων Έντουαρντ Άλντεν, ειδικός στην αμερικανική οικονομική ανταγωνιστικότητα, την εμπορική πολιτική και την πολιτική μετανάστευσης.

Ένα από τα αξιοσημείωτα επιτεύγματα όσον αφορά στην παγκόσμια οικονομική τάξη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η ευελιξία των κυβερνήσεων να ανταποκρίνονται στις σοβαρές κρίσεις. Από τον στασιμοπληθωρισμό και την κατάρρευση του νομισματικού συστήματος του Μπρέτον Γουντς τη δεκαετία του 1970 έως την ασιατική χρηματοπιστωτική κρίση της δεκαετίας του 1990 και την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-08, οι μεγάλες οικονομίες του κόσμου αποδείχθηκαν εκπληκτικά ικανές στο να βρίσκουν τρόπους συνεργασίας για την αντιμετώπιση των σοβαρών προκλήσεων, γράφει ο Άλντεν.

 Όμως αυτή τη φορά, το τυχερό σερί μπορεί να σπάσει. Η τρέχουσα αλληλεπίδραση προβλημάτων -ο πόλεμος Ρωσίας - Ουκρανίας, ο πληθωρισμός, οι παγκόσμιες ελλείψεις τροφίμων και ενέργειας, οι φούσκες περιουσιακών στοιχείων στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι κρίσεις χρέους στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι παρατεταμένες επιπτώσεις των λοκντάουν λόγω Covid-19, οι δυσλειτουργίες των εφοδιαστικών αλυσίδων- μπορεί να είναι η πιο σοβαρή κρίση απ’ όσες έχει αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα ο κόσμος, κυρίως επειδή οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν να… «εκτυπώσουν» σιτάρι και βενζίνη. Ακόμη χειρότερα, είναι λίγες οι ενδείξεις ότι υπάρχει βούληση για συλλογικές απαντήσεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις. Η παγκόσμια συνεργασία δεν ήταν ποτέ πιο αναγκαία απ’ ό,τι είναι σήμερα, αλλά ταυτόχρονα φαίνεται όλο και λιγότερο πιθανή σήμερα.

 Αναζητώντας συναίνεση

 Κατά ειρωνικό τρόπο, η κακή συνεργασία τού σήμερα είναι ως επί το πλείστον συνέπεια προηγούμενων επιτυχιών. Η ικανότητα του κόσμου στο παρελθόν να διαχειρίζεται κρίσεις, να ξεπερνά τις αναταράξεις και να αποκαθιστά την τροχιά της παγκόσμιας ανάπτυξης σημαίνει ότι πολύ περισσότερες χώρες σήμερα έχουν γίνει αρκετά πλούσιες ώστε να ασκούν τη δική τους επιρροή και να απαιτούν να ληφθούν υπόψη τα συμφέροντά τους.

Άλλες επιδιώκουν να εκπληρώσουν εδαφικούς ή ιδεολογικούς στόχους τούς οποίους θεωρούν πιο επείγοντες από τις άμεσες οικονομικές προτεραιότητες. Ως αποτέλεσμα, η συναίνεση έχει καταστεί σχεδόν αδύνατη. Το αποτέλεσμα είναι ότι, σε αυτή την κρίση, ο κόσμος θα καταδικαστεί σε μια σειρά ανταγωνιστικές και επιμέρους απαντήσεις αντί να ξαναβρεί έναν τρόπο να συνεργαστεί για να αντιμετωπίσει την (κοινή) πρόκληση.

 Η υπουργική συνάντηση της περασμένης εβδομάδας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, στη Γενεύη, που αρχικά είχε προγραμματιστεί για το 2020 αλλά αναβλήθηκε λόγω της πανδημίας, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εγκατάλειψης του πνεύματος συνεργασίας.

Με 164 μέλη και τον βασικό κανόνα ότι οποιαδήποτε συμφωνία απαιτεί ομοφωνία, ο ΠΟΕ είναι ουσιαστικά δεμένος με χειροπέδες. Τα κράτη - μέλη εξακολουθούν να αναζητούν κοινό τόπο ώστε να εγκριθεί η σωτήρια άρση των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας για τα εμβόλια κατά της Covid-19 - ήδη περισσότερο από ένα χρόνο αφότου μια τέτοια απόφαση θα μπορούσε να είχε πραγματικά βοηθήσει.

Ομοίως, διαπραγματεύονται για περισσότερες από δύο δεκαετίες τον περιορισμό των επιδοτήσεων που οδηγούν σε καταστροφική υπεραλίευση στους ωκεανούς.

 Κάποτε ο ΠΟΕ άνοιγε νέους δρόμους για τον καθορισμό εμπορικών κανόνων και την επίλυση διαφορών αλλά σήμερα παίζει ελάχιστο ρόλο στην αντιμετώπιση των σοβαρών δυσλειτουργιών των εφοδιαστικών αλυσίδων. Ούτε, βέβαια, είναι πιθανό να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στην παγκόσμια επισιτιστική κρίση, καθώς περισσότερες από δώδεκα χώρες έχουν ήδη θεσπίσει περιορισμούς στις εξαγωγές τους προκειμένου να διατηρήσουν τις δικές τους προμήθειες που απειλούνται από την κατάρρευση των εξαγωγών σιτηρών της Ουκρανίας και της Ρωσίας.

Η συνάντηση στη Γενεύη θα μπορούσε ακόμη και να επιφέρει αυξήσεις δασμών λόγω αδράνειας: Το μορατόριουμ του 1998 για τους δασμούς στο διασυνοριακό ηλεκτρονικό εμπόριο -στο οποίο περιλαμβάνονται υπηρεσίες και εφαρμογές όπως εκείνες της Apple και του Netflix- έληξε την Τετάρτη και η Ινδία και η Νότια Αφρική εμποδίζουν την ανανέωσή του !

 Χαλαρή δομή

 Φυσικά, κανένας θεσμός δεν είναι αναντικατάστατος και στο παρελθόν οι κυβερνήσεις βρήκαν νέους και δημιουργικούς τρόπους συνεργασίας όταν οι παλιοί θεσμοί αποδείχτηκαν ανεπαρκείς. Αυτό ακριβώς έγινε τη δεκαετία του 1970, όταν ο κόσμος αντιμετώπισε την πιο κοντινή με το σήμερα αναλογία.

Μια τέλεια καταιγίδα καλπάζοντος πληθωρισμού, πολέμων στο Βιετνάμ και τη Μέση Ανατολή, ενός πετρελαϊκού καρτέλ που ανέβαζε τις τιμές, κατάρρευσης του νομισματικού συστήματος του Μπρέτον Γουντς που στηριζόταν στον χρυσό και ενός τεράστιου πολιτικού σκανδάλου στις ΗΠΑ, του Γουότεργκεϊτ, που οδήγησαν σε μια περίοδο παγκόσμιας αστάθειας και αδύναμης ανάπτυξης.

Στην αρχή, οι κυβερνήσεις δεν ήταν σε θέση να συνεργαστούν επαρκώς για να αντιμετωπίσουν αυτές τις προκλήσεις. Ο κόσμος άρχισε να μιλά εκείνη την εποχή για «κρίση νομιμοποίησης» του δυτικού καπιταλισμού.

 Όμως, υπήρξε συναίνεση και πνεύμα συνεργασίας. Οι υπουργοί Οικονομικών των κορυφαίων δυτικών οικονομιών όντως συνεννοήθηκαν, στην προσπάθειά τους να οικοδομήσουν ένα νέο νομισματικό σύστημα αφότου ο τότε Αμερικανός Πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον έβαλε τέλος στη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό, το 1971.

Εκείνες οι προσπάθειες οδήγησαν στην πρώτη σύνοδο κορυφής της ομάδας της G-6 στη Γαλλία, το 1975, όπου οι ηγέτες των μεγάλων βιομηχανικών χωρών της Δύσης ανέλαβαν να βρουν τρόπους αμοιβαίας ενίσχυσης και αναζωογόνησης των προβληματικών οικονομιών τους. Η ομάδα, η οποία αργότερα έγινε η G-7 (και αργότερα G-8, όταν προστέθηκε σ’ αυτήν η Ρωσία, για να την εγκαταλείψει μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014), συνεχίζει μέχρι σήμερα να παρέχει μια χαλαρή δομή συντονισμού στις κορυφαίες δυτικές οικονομίες.

 Σήμερα, το παγκόσμιο σκηνικό είναι εντελώς διαφορετικό. Ως η αυτόκλητη πρωτοκαθεδρία του δυτικού κόσμου, οι ΗΠΑ αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για να φέρουν κοντά τους συμμάχους και εταίρους τους, αλλά αυτό δεν φαίνεται αρκετό μπροστά στην κρισιμότητα της συγκυρίας.

Στις προηγούμενες κρίσεις, οι κυβερνήσεις των κορυφαίων οικονομιών του κόσμου μπόρεσαν να παραμερίσουν αρκετές από τις διαφορές τους για να εργαστούν σε ένα κοινό πλαίσιο αναζήτησης λύσεων. Τώρα, δεν φαίνεται πουθενά στον ορίζοντα τέτοια προοπτική. Η κατάρρευση της συνεργασίας μπορεί να είναι το πιο διαρκές και ανησυχητικό αποτέλεσμα της τρέχουσας σειράς αλληλοκαλυπτόμενων κρίσεων. 

 Μέχρι στιγμής, η αναταραχή δεν έχει βλάψει σημαντικά το παγκόσμιο εμπόριο στο σύνολό του: οι εμπορικές συναλλαγές έφτασαν σε επίπεδο - ρεκόρ το 2021, αν και επιβραδύνονται φέτος καθώς οι τομείς των τροφίμων και της ενέργειας έχουν διαταραχθεί σοβαρά.

Ωστόσο, η σημερινή κατάσταση έχει δώσει ένα απότομο τέλος στην πεποίθηση ότι όποιες και αν είναι οι διαφορές, οι κορυφαίες οικονομίες είναι ενωμένες μπροστά στη σημασία της οικονομικής ανάπτυξης και σταθερότητας και μπορούν να συνεργαστούν στον μέγιστο δυνατό βαθμό για την επίτευξη αυτών των στόχων. «Αυτή τη φορά, δεν υπάρχει κανείς που να διευθύνει το πλοίο», γράφει χαρακτηριστικά ο Αμερικανός αναλυτής.

 Διπλή κρίση

 Υπήρξαν κι άλλες φωνές, πριν απ’ αυτό το άρθρο του Άλντεν, που είχαν προειδοποιήσει, αρκετά νωρίς ομολογουμένως, για τον κατακερματισμό του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος και πως η τάση αυτή θα μπορούσε να αποδομήσει τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Τον Απρίλιο, η διευθύντρια του ΔΝΤ Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα ήταν από τις πρώτες που είχε επισημάνει τον κίνδυνο. 

 Αυτή η διπλή κρίση, είχε πει, πανδημίας και πολέμου, και η ικανότητά μας να την αντιμετωπίσουμε, περιπλέκεται από έναν άλλο αναδυόμενο κίνδυνο: Τον κατακερματισμό της παγκόσμιας οικονομίας σε γεωπολιτικά μπλοκ με διαφορετικά εμπορικά και τεχνολογικά πρότυπα, συστήματα πληρωμών και αποθεματικά νομισμάτων.

Μια τέτοια τεκτονική μετατόπιση θα συνεπαγόταν επώδυνο κόστος προσαρμογής. Οι αλυσίδες εφοδιασμού, τα δίκτυα έρευνας και ανάπτυξης κι εκείνα της παραγωγής κινδυνεύουν να καταρρεύσουν και θα πρέπει να ξαναχτιστούν. Οι φτωχές χώρες και οι φτωχοί λαοί θα είναι εκείνοι που θα σηκώσουν το μεγαλύτερο βάρος της κατάρρευσης.

Ο κατακερματισμός της παγκόσμιας διακυβέρνησης είναι ίσως η πιο σοβαρή πρόκληση για το παγκόσμιο πλαίσιο κανόνων που διέπει τις διεθνείς και οικονομικές σχέσεις για περισσότερα από 75 χρόνια και συνέβαλε στην επίτευξη σημαντικών βελτιώσεων στο βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο (...) Πρόκειται για την πιο περίπλοκη πολιτική πρόκληση της εποχής μας και μάς θέτει προ εξαιρετικά δύσκολων επιλογών. Τα λόγια της Γκεοργκίεβα δεν αφήνουν περιθώρια παρερμηνειών: 

 «Σ’ έναν κόσμο όπου ο πόλεμος στην Ευρώπη προκαλεί πείνα στην Αφρική, όπου μια πανδημία μπορεί να κάνει τον γύρο του πλανήτη σε μερικές μέρες και να τον ταλανίζει για χρόνια, όπου οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα οπουδήποτε σημαίνουν άνοδο της στάθμης της θάλασσας παντού, η απειλή για τη συλλογική μας ευημερία από την κατάρρευση της παγκόσμιας συνεργασίας δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Η μόνη αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων είναι η διεθνής συνεργασία. Είναι η μόνη μας ελπίδα για ένα δικαιότερο, πιο ανθεκτικό μέλλον. Αυτό είναι το καθήκον μας».