Η «Ευρώπη 2020», ως διάδοχος της Στρατηγικής της Λισσαβώνας, αποτελεί τη νέα δεκαετή στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για μια έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη. Έχοντας στόχο το συντονισμό της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής, θεσπίζει για πρώτη φορά ποσοτικούς στόχους για την αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Ωστόσο, οι πρόσφατες επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη δημόσια οικονομία, τα ελλείμματα και το δημόσιο χρέος οδηγούν την «Ευρωπαϊκή Στρατηγική 2020» να δώσει έμφαση στην οικονομική σταθερότητα και εξυγίανση, με συνέπεια τη δραματική αύξηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, αφήνοντας έτσι πίσω το όραμά της για ανάπτυξη των κοινωνιών δίχως αποκλεισμούς, άρα και για επανένταξή τους στην αγορά εργασίας.Ειδικότερα, όσον αφορά την απασχόληση, οι στόχοι της νέας στρατηγικής παραμένουν ιδιαίτερα φιλόδοξοι όπως και στη στρατηγική της Λισσαβώνας εφόσον τα ποσοστά της ανεργίας αυξάνονται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς.
Επίσης, η νέα Ευρωπαϊκή Οικονομική Διακυβέρνηση [1] θέτοντας ως βασικό της στόχο την αποφυγή υπερβολικών ανισορροπιών, την επιβολή σαφέστερων και αυστηρότερων κανόνων, τον καλύτερο συντονισμό των εθνικών δημοσιονομικών και μακροοικονομικών πολιτικών και την αυστηρότερη διακυβέρνηση των Κρατών Μελών (ΚΜ) εντός της Ε.Ε, καθιστά αμφίβολη την ενδυνάμωση της κοινωνικής διάστασης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, εφόσον ασκεί επικίνδυνη πίεση στα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα [2], ενώ παράλληλα θέτει και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο υπό την κυριαρχία της αμφισβήτησης.
Η Στρατηγική «Ευρώπη 2020»
Στις 3 Μαρτίου 2010, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε την «Ευρώπη 2020» ή «Ευρωπαϊκή Στρατηγική 2020», η οποία εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στις 26 Μαρτίου 2010 ως η νέα στρατηγική για τα επόμενα δέκα έτη (2011-2020), θέτοντας ως βασικό στόχο να εγκαταστήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση μια βιώσιμη οικονομία χωρίς αποκλεισμούς, που θα προσφέρει υψηλά επίπεδα απασχόλησης, παραγωγικότητας, ανταγωνιστικότητας και κοινωνικής συνοχής [3]&[4].
Ειδικότερα, η «Ευρώπη 2020», ως διάδοχος της στρατηγικής «Λισσαβώνα 2000-2010», έχει στόχο της το συντονισμό της κοινωνικής, αλλά και οικονομικής πολιτικής, βασιζόμενη σε μια Έξυπνη, Βιώσιμη και χωρίς Αποκλεισμούς Ανάπτυξη [5].
Σύμφωνα με τον Προέδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου HermanVanRompuy στις 26/3/2010, η «Στρατηγική 2020» συνοψίζει το Ευρωπαϊκό μοντέλο της Κοινωνικής Οικονομίας με μια ισχυρή περιβαλλοντική διάσταση.
Συγκεκριμένα, η «Ευρώπη 2020» επιδιώκει την επίτευξη:
Έξυπνης ανάπτυξης, μέσω της προώθησης και της ενίσχυσης της γνώσης, της έρευνας και της καινοτομίας ως κινητήριων δυνάμεων της μελλοντικής μας ανάπτυξης.
Βιώσιμης ανάπτυξης, μέσω της προώθησης μιας πιο «πράσινης» και πιο ανταγωνιστικής οικονομίας, με τη σωστή χρήση πόρων σε αποδοτικότητα.
Χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξης μέσω της προώθησης μιας οικονομίας με υψηλά ποσοστά απασχόλησης, που θα επιτυγχάνει κοινωνική και εδαφική συνοχή.
Η θέσπιση για πρώτη φορά ποσοτικών στόχων της «Ευρώπης 2020» για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού σε επίπεδο Ε.Ε. συνιστά πρόοδο (έστω και σε συμβολικό επίπεδο), υποδηλώνοντας την πρόθεση η κοινωνική διάστασή της να βρίσκεται στο ίδιο υψηλό πολιτικό προφίλ με τις άλλες πολιτικές προτεραιότητές της [6] &[7]. Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από την εξαετή εφαρμογή της, η «Ευρώπη 2020» δεν αποτελεί την κατάλληλη στρατηγική για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού που αντιμετωπίζει ολοένα και αυξανόμενος αριθμός των πολιτών της Ε.Ε, ως επίπτωση της οικονομικής κρίσης. Έτσι, συνέπεια της αδυναμίας αυτής είναι, η «Ευρώπη 2020» να συνιστά ένα βήμα πισωγυρίσματος σε σχέση με την προκάτοχό της, τη Στρατηγική της Λισσαβώνας, στο πλαίσιο πάντα της κοινωνικής διάστασής της.
Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, οι εξελίξεις στις χώρες της Ε.Ε. δεν δικαίωσαν τις προσδοκίες της Λισσαβώνας τη δεκαετία 2000-2010 για μείωση της φτώχειας. Σήμερα, ο πολιτικός στόχος της «Ευρώπης 2020» για μείωση κατά είκοσι (20) εκατομμύρια των ανθρώπων που μαστίζονται από τον κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού είναι σημειολογικά αξιοσημείωτος καθώς αποτελεί θετικό βήμα, ωστόσο ίσως αποδεικνύεται στην πράξη ότι είναι πολιτικά και τεχνικά υπεραισιόδοξος [8] αφού μέχρι το 2020, με ποσοτικούς όρους, υπολογίζεται ότι τα άτομα σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού θα μειωθούν κατά δεκαπέντε (15) εκατομμύρια έναντι του αρχικού στόχου των είκοσι (20) εκατομμυρίων [9]&[10]&[11].
Σαφώς, σημαντικός παράγοντας για τη μείωση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού είναι, από τη μια, η επανένταξη των αποκλεισμένων ατόμων στην αγορά εργασίας, καθώς και, από την άλλη, η προώθηση ποιοτικότερων θέσεων εργασίας που θα βελτιώνουν τις εργασιακές συνθήκες των εργαζομένων.
Ειδικότερα, οι στόχοι της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» στον τομέα της απασχόλησης για τις ηλικίες 20-64 ετών είναι η αύξηση της συμμετοχής τους στην αγορά εργασίας από το 70% στο 75%. Στόχος αρκετά φιλόδοξος και αρκετά μακριά από την πραγματικότητα, εφόσον προς το παρόν διαψεύδεται, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat. Επίσης, στους στόχους της «Ευρώπης 2020» συμπεριλαμβάνονται και η ανάπτυξη ειδικευμένου εργατικού δυναμικού που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αγοράς εργασίας, η ενίσχυση της ποιότητας των θέσεων εργασίας και της διά βίου μάθησης.
Συγκεκριμένα, οι ποσοτικοί στόχοι της «Ευρώπης 2020» που αφορούν την απασχόληση, έτσι όπως ορίστηκαν από τα κράτη-μέλη στα εθνικά προγράμματα μεταρρυθμίσεων κυρίως για τις χώρες υπό το καθεστώς δημοσιονομικής προσαρμογής, σημειώνουν το 2011 τη διακύμανση της κλίμακας στο 70% στην Ελλάδα, στο 75%-77% στην Κύπρο, στο 69%-71% στην Ιρλανδία και στο 75% στην Πορτογαλία. Ωστόσο, τον Ιούνιο του 2014, καμία χώρα που ακολούθησε προγράμματα οικονομικής προσαρμογής δεν κατάφερε να υλοποιήσει τους στόχους της «Ευρώπης 2020». Στην Ελλάδα τα ποσοστά απασχόλησης κυμάνθηκαν στο 53,3%, στην Κύπρο στο 67,8%, στην Ιρλανδία 66,7% και τέλος στην Πορτογαλία στο 67,7%.
Έτσι, μέχρι το 2014, ο αρχικός στόχος για αύξηση της απασχόλησης στο 70% στην Ε.Ε έως το 2020, όπως και τα συγκεκριμένα ποσοστά απασχόλησης για τις χώρες υπό το Καθεστώς Δημοσιονομικής Προσαρμογής, είναι απογοητευτικά. Δυστυχώς, η κρίση σε αυτές τις χώρες έχει λάβει σημαντικές διαστάσεις, ενώ ταυτοχρόνως εμφανίζεται μετάλλαξη των μορφών με τις οποίες εκδηλώνεται. Από την κρίση χρέους περνούν στη δημοσιονομική κρίση και από τη δημοσιονομική κρίση σε ιδιαίτερα σοβαρή κρίση απασχόλησης.
Σε αυτό το δυσοίωνο περιβάλλον, ο ρόλος των Πολιτικών Απασχόλησης σε μια περίοδο ύφεσης είναι καίριας σημασίας προκειμένου να μειώσει άμεσα τις αρνητικές συνέπειες της κρίσης, αλλά και να προετοιμάσει το έδαφος για την ανάκαμψη, ελαχιστοποιώντας τη χρονική υστέρηση προσαρμογής της απασχόλησης στη βελτίωση του οικονομικού περιβάλλοντος. Έτσι θα επιτευχθεί μια έξυπνη και βιώσιμη ανάπτυξη δίχως αποκλεισμούς.
Οι κυριότερες παρεμβάσεις στην αγορά εργασίας κατά την περίοδο της ύφεσης μπορούν να κωδικοποιηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες Ενεργητικών Πολιτικών Απασχόλησης (ΕΠΑ):
Ενέργειες διατήρησης της απασχόλησης
Ενέργειες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας
Ενέργειες κατάρτισης.
Ωστόσο, ως προς την αποτελεσματικότητά τους, οι ΕΠΑ (Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης) την περίοδο κρίσης λειτουργούν ως πολιτικές ενίσχυσης της προσφοράς εργασίας με απώτερο σκοπό την υποστήριξη πολιτικών συμπίεσης της αμοιβής της εργασίας και τη δημιουργία ευέλικτων εργασιακών σχέσεων. Αυξημένα επίσης παραμένουν και τα ποσοστά ανεργίας.
Αναμφισβήτητα, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη δημόσια οικονομία και στο δημόσιο χρέος έχουν οδηγήσει τα περισσότερα ΚΜ σε περικοπές κοινωνικών δαπανών, αφού η δημοσιονομική σταθερότητα έχει αποβεί σε βάρος των κοινωνικών πολιτικών.
Ακόμα και το βασικό εργαλείο της Ευρώπης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ), που λειτουργεί επενδύοντας στο «ανθρώπινο κεφάλαιό» της (στους εργαζομένους, τους νέους και σε όσους αναζητούν εργασία), καθώς και η χρήση του εργαλείου αυτού για την υποστήριξη της απασχόλησης, τη στήριξη των πολιτών για την εξεύρεση καλύτερων θέσεων εργασίας και τη διασφάλιση πιο δίκαιων ευκαιριών απασχόλησης για όλους τους πολίτες της Ε.Ε, δεν ανταποκρίνεται στον ύψιστο βαθμό που θα έπρεπε. Την περίοδο της κρίσης το ύψος των κονδυλίων του ΕΚΤ μειώνεται σημαντικά, με αποτέλεσμα τη μη επίτευξη των φιλόδοξων στόχων του και των βασικών προτεραιοτήτων του.
Στην πράξη, οι χρηματοδοτήσεις του ΕΚΤ στις Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης την περίοδο της κρίσης δεν αποτελούν ένα ευρύτερο «αναπτυξιακό πρότυπο» για την απασχόληση παρά μόνο ένα προσωρινό φάρμακο κατά της ανεργίας.
Στο πλαίσιο της «Ευρώπης 2020», οι κυβερνώντες της «γηραιάς» Ηπείρου δίνουν μεγαλύτερη έμφαση και προτεραιότητα στην οικονομική και δημοσιονομική σταθερότητα, έχοντας ως αποτέλεσμα οι περισσότερες χώρες της Ε.Ε, με ιδιαίτερη αναφορά στις χώρες της περιφέρειας και των μνημονίων, να έχουν οδηγηθεί στη σαρωτική αύξηση της ανεργίας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Γενικότερα περιορίζονται τα κοινωνικά δικαιώματα, ενώ το όραμα για ανάπτυξη δίχως αποκλεισμούς με στόχο τη μείωση κατά είκοσι (20) εκατομμύρια των φτωχών ανθρώπων έχει ήδη ξεχαστεί.
Αξίζει να σημειωθεί ότι και οι Δέκα Ολοκληρωμένες Κατευθυντήριες Γραμμές για την εφαρμογή της στρατηγικής «Ευρώπη 2020», οι οποίες εγκρίθηκαν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τον Οκτώβριο του 2010, εστιάζουν κυρίως στην οικονομία, στην απασχόληση (σε μέτριο επίπεδο) και με περιορισμένες αναφορές στην κοινωνική πολιτική. Συγκεκριμένα, έξι από αυτές αφορούν τις οικονομικές πολιτικές των Κρατών-Μελών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τέσσερις την απασχόληση και την κοινωνική πολιτική των ΚΜ. Μικρές αναφορές γίνονται στην εργασιακή φτώχεια, στην ποιότητα εργασίας, στην κοινωνική προστασία, ενώ αγνοούνται οι συμφωνημένες προτεραιότητες στη στεγαστική πολιτική, στην παιδική φτώχεια αλλά και στη φτώχεια των ηλικιωμένων (βλ. Πίνακα 1).
Η εμπειρία από τη μέχρι τώρα εφαρμογή της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» δίνει μια απογοητευτική εικόνα για την κοινωνική διάσταση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Τα δε εργαλεία της νέας οικονομικής διακυβέρνησης ─EuropeanSemester (Ευρωπαϊκό Εξάμηνο), SixPack (Πακέτο των Έξι), TwoPack (Πακέτο των Δύο), EuroplusPack (Σύμφωνο για το Ευρώ+), FiscalCompact (Δημοσιονομικό Σύμφωνο)─ επιβεβαιώνουν και ενισχύουν το στόχο της για οικονομική και δημοσιονομική σταθερότητα. Επίσης, από το σύνολο αυτών των νέων εργαλείων μόνο το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και το Σύμφωνο για το Ευρώ+ κάνουν αναφορά στην προοπτική της απασχόλησης.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, το όραμα της «Ευρώπης 2020» για ανάπτυξη δίχως αποκλεισμούς τίθεται στο περιθώριο, τα δε κοινωνικά δικαιώματα καταπατούνται χάριν της ανταγωνιστικότητας, της οικονομικής και δημοσιονομικής μεγέθυνσης. Επί της ουσίας, η «Ευρώπη 2020» δεν φαίνεται καθόλου κοινωνική. Οι εθνικές κυβερνήσεις επαναλαμβάνουν συμπεριφορές αντίστοιχες του παρελθόντος και επιδόσεις αναντίστοιχες του παρόντος, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των Κ.Μ εμφανίζεται εχθρική στην ανάπτυξη κοινωνικών πολιτικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Είναι γεγονός ότι το νεοφιλελεύθερο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο (ΕΚΜ), που εισήχθη τη δεύτερη δεκαετία του ’80 από τον Ζακ Ντελόρ, αμφισβητείται και η ικανότητά του να εγγυάται υψηλή κοινωνική συνοχή σε περιόδους κρίσης αίρεται. Συγκεκριμένα, η συντονισμένη επίθεση στα θεμέλια της εργασιακής νομοθεσίας, των εργασιακών δικαιωμάτων και της κοινωνικής προστασίας την περίοδο κρίσης είχαν στόχο την κατεδάφιση ολόκληρων πτυχών του ΕΚΜ.
Η πορεία του 21ου αιώνα με αφορμή την έξαρση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης αφήνει περισσότερα κοινωνικά ερείπια παρά νέα οικοδομήματα. Η διόγκωση κυρίως της εργασιακής ανασφάλειας, επισφάλειας, της ανεργίας, της φτώχειας, του κοινωνικού αποκλεισμού και της ανισότητας στο εισόδημα, κυρίως στις χώρες της Περιφέρειας και των μνημονίων, μας παραπέμπουν σε μια γενικότερη κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού, η οποία διαπλέκεται με τη στρεβλή οικονομική αρχιτεκτονική της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης. Το χάσμα «Βορείων –Νοτίων» σε όλα σχεδόν τα επίπεδα αποδεικνύει την ανισότητα και τη διαφορετικότητα που διαβρώνουν το ευρωπαϊκό έδαφος πάνω στο οποίο καλλιεργείται η ελπίδα ομοσπονδοποίησης της Ευρώπης.
Όπως υποστηρίζεται και επιβεβαιώνεται από τους κοινωνιολόγους, η σημερινή κρίση δεν μπορεί να ξεπεραστεί με μεταρρυθμίσεις, οι οποίες εντείνουν ακόμα περισσότερο την ύφεση, αλλά ούτε και με τον καλύτερο έλεγχο των χρηματοπιστωτικών πράξεων. Αντιθέτως, θα πρέπει να εστιάσουμε στη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας, που να βασίζεται όχι πλέον στην αναδιανομή των εθνικών εισοδημάτων, αλλά στην ανακήρυξη των οικουμενικών δικαιωμάτων του ανθρώπου ως μοναδικού δυνατού όπλου ενάντια στον φαινομενικό θρίαμβο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας [17].
Θα πρέπει να υπάρχει ένα μακροπρόθεσμο όραμα για την ανάγκη οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας δίχως αποκλεισμούς, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη μιας έξυπνης και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης [18]. Υπό το πλαίσιο αυτό, αναμφισβήτητη είναι και η ανάγκη γιαυιοθέτηση κοινών ευρωπαϊκών θεσμών, κοινών εργασιακών και κοινωνικών προτύπων, κοινής δημοσιονομικής και φορολογικής πολιτικής για την πλήρη διάσταση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης.
Σαφώς, το μέλλον του ΕΚΜ, το οποίο θα ξεπεράσει την κρίση (οικονομική, κοινωνική και πολιτική) εξαρτάται επίσης από την ικανότητά του να ενσωματώνει καινοτόμες και τολμηρές ιδέες. Μια τολμηρή ιδέα θα μπορούσε να είναι το «Βασικό εισόδημα», δηλαδή μια κοινωνική παροχή στο ίδιο ύψος για όλους, η πρόσβαση στην οποία δεν θα προϋποθέτει ούτε χαμηλό εισόδημα ούτε την καταβολή ασφαλιστικών εισφορών, πάρα μόνο την «ιδιότητα του πολίτη». Έτσι, μέσω του Βασικού εισοδήματος, γεννιέται η ελπίδα καταπολέμησης της ανεργίας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού [19].
Η άποψη του G.Esping-Andersen για την επίτευξη της κοινωνικής ενσωμάτωσης μέσα από το οικογενειακό περιβάλλον και την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, βασισμένη σε μια στρατηγική κοινωνικής επένδυσης με επίκεντρο το παιδί, είναι επίσης μια τολμηρή ιδέα για την επιβίωση του ΕΚΜ.
Η εφαρμογή αυτών των καινοτόμων ιδεών, ενδεχομένως και κατά γράμμα, ώστε να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στο να επιτευχθεί η ουσιαστική διέξοδος από την κρίση σε όλη την Ευρώπη, με μια έξυπνη, βιώσιμη, και δίχως αποκλεισμούς ανάπτυξη, ίσως οδηγήσει στην υλοποίηση της ολοκλήρωσης ενός ευρωπαϊκού οικοδομήματος που θα βασίζεται στην Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική και την Κοινωνική Δικαιοσύνη.
[1] Ως Ευρωπαϊκή Οικονομική Διακυβέρνηση ορίζεται το σύστημα θεσμικών οργάνων και διαδικασιών που θεσπίστηκε με σκοπό να επιτευχθούν οι στόχοι της Ένωσης στον οικονομικό τομέα, ήτοι ο συντονισμός των οικονομικών πολιτικών για την προαγωγή της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξηςτης Ευρωπαϊκής Ένωσης και των πολιτών της.
[2] & [14] Guillen, Petmezidou (2014), Economic Crisis and Austerity in Southern Europe: Threat or Opportunity for a Sustainable Welfare State?
[3] & [6] & [8] & [9] & [13] & [18] Φερώνας, Α, (2013). Η Κοινωνική διάσταση της «Ευρώπης 2020»: Ρητορική και Πραγματικότητα. Κοινωνική Πολιτική, τεύχος 1, Απρίλιος 2013.
[4] & [5] & [16] European Commission (2010a). Europe 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Communication COM (2010) 2020, Brussels.
[7] Vandenbroucke, F. and Vleminckx, K. (2011). “Disappointing Poverty Trends: Is the Social Investment State to Blame?, In Journal of European Social Policy, Vol. 21(5), pp. 450-471.
[10] Copeland, P. and Daly, M. (2012). “Varieties of Poverty Reduction: Inserting the poverty and social exclusion target into Europe 2020”, in Journal of European Social Policy, Vol. 22(3), pp. 273-287.
[11] Frazer, H. and Marlier, E. (2012). Assessment of Progress Towards the Europe 2020 Social Inclusion Objectives. Main Findings and Suggestions on the Way Forward, EU Network of Independent Experts on Social Inclusion.
[12] Ρομποτή Ε &Φερώνας Α (2016) Οι επιπτώσεις της Οικονομικής Κρίσης στην Αγορά Εργασίας των χωρών υπό Καθεστώς Δημοσιονομικής Προσαρμογής. Μια συγκριτική Ανάλυση (δημοσιευμένο στο Περιοδικό Κοινωνική Πολιτική τχ. 5).
[15] Degryse, C. (2012).The new European economic governance, Working Paper, 2012.14, ETUI: Brussels.
[17] Touraine,A. (2011).Μετά την κρίση: από την κυριαρχία των αγορών στην αναγέννηση της κοινωνίας, μτφ. Μαλαφέκα, Μ. Αθήνα: Μεταίχμιο.
[19] Ματσαγγάνης, Μ. (2011). Προοπτικές της Κοινωνικής Ευρώπης μετά την κρίση, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 37, σσ. 17-40.
*Ρομποτή Ελένη, Υποψήφια Διδάκτωρ Πολιτικών Απασχόλησης και Εργασιακών Σχέσεων, Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.(email: [email protected]).
