Του Ηλία Καραβόλια*
Τριάντα χρόνια ακριβώς πέρασαν μετά το μεγάλο ιστορικό γεγονός της πτώσης του τείχους στο Βερολίνο. Τριάντα χρόνια που άλλαξαν τη δομή των ευρωπαϊκών κοινωνιών μετά και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν η ίδια η Ιστορία που περνούσε μπροστά από τις οθόνες μας και διαμόρφωνε το μέλλον. Οι κοινωνίες, οι οικονομίες, οι θεσμοί, διένυσαν από τότε τεράστια απόσταση, ενώ ο άνεμος του φιλελευθερισμού σκόρπισε παντού στον κόσμο αισιοδοξία για ένα καλύτερο μέλλον. Ο ολοκληρωτισμός του σοβιετικού υπερκράτους που εξουσίαζε τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έμοιαζε παρελθόν. Η Δύση φαινόταν να κερδίζει το στοίχημα του καπιταλισμού. Οι λαοί μπορούσαν να γίνουν "ελεύθεροι" πολίτες με απεριόριστα δικαιώματα για τη ζωή τους και να μυηθούν στο μεγάλο μυστικό του συστήματος: την απο-ενοχοποιημένη κατανάλωση.
Η ενωμένη Γερμανία ήταν το μείζον συμβολικό γεγονός της μεταπολεμικής Ευρώπης. Ήταν η εποχή της πλήρους επικράτησης του ορθο-φιλελευθερισμού (ordoliberalism), όπως τον περιέγραφε, μια δεκαετία, πριν τα γεγονότα, ο Foucault. Οι δε οπαδοί του υπερφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου μετά την πτώση του τείχους μιλούσαν για το τέλος της Ιστορίας και των ιδεολογιών και απέρριπταν ακόμη και τις κεϋνσιανές θεωρίες, ενώ άρχισαν να εξυμνούν στοχαστές όπως ο Ηayek, o Von Mizes, o Friedman. Η Δύση φαινότανε να κερδίζει στα σημεία τον πόλεμο της ιδεολογίας.
Πού βρισκόμαστε όμως σήμερα; Πόσο "ελεύθερος" πραγματικά είναι ο Ανατολικογερμανός που πριν από τριάντα χρόνια κατεδάφιζε το τείχος; Πόσο "ελεύθεροι" είναι πραγματικά οι πρώην Ανατολικοευρωπαίοι; Κανείς δεν αμφισβητεί ότι οι ζωές τους άλλαξαν. Νέες ευκαιρίες ανέλιξης, με απελευθέρωση αγορών και επαγγελμάτων, αύξηση δεξιοτήτων, άνοδος κάποιων εισοδημάτων. Όλα αυτά έχουν δομήσει κοινωνίες οργανωμένης αγοράς, χωρίς κεντρικό σχεδιασμό και κρατικό παρεμβατισμό.
Η νέα βιοπολιτική
Η ''ελευθερία'' όμως είναι σχετική έννοια. Οι πολίτες της Ευρώπης -όχι μόνο της Ανατολικής- ζούν σήμερα ως εργοδότες του εαυτού τους. Ως ατομικές επιχειρήσεις που παλεύουν καθημερινά με τα νοητικά ισοζύγια της εγκεφαλικής λογιστικής. Ζουν εθισμένοι ως μόνιμοι οφειλέτες, ως αιώνιοι υπερχρεωμένοι (νοικοκυριά, επιχειρήσεις, ιδιώτες, κράτη). Η κατανάλωση -ως πράξη απελευθέρωσης από τον καταναγκασμό των στερήσεων που εμφύτευε η βιοπολιτική του σοβιετικού πατερναλισμού- έγινε υπερκατανάλωση με δανεικά. Η νέα βιοπολιτική όμως προκαλεί καθίζηση στον ψυχισμό μέσω του χρέους, της εργασιακής ανασφάλειας, της χαώδους γεωπολιτικής, του ανταγωνισμού μεταξύ της αμερικανικής ηγεμονίας και των λοιπών ισχυρών κρατών.
Τα δε τραπεζικά συστήματα των λαών της Ευρώπης συνωμότησαν φανερά με τις πολιτικές ηγεσίες και σώθηκαν από μαζικές χρεοκοπίες κοινωνικοποιώντας τις ζημίες από την εισαγόμενη κρίση μετά το 2008 στις ΗΠΑ. Συμπέρασμα; Η απορρύθμιση των αγορών και ο νεοφιλελευθερισμός έχουν μετατρέψει το συλλογικό πολιτικό υποκείμενο σε «ρευστή μάζα» όπου ακέφαλες συλλογικότητες οργανώνονται αλλά έχουν ημερομηνία λήξης, χωρίς ουσιαστικό επαναστατικό πρόταγμα, χωρίς ιδεολογικοπολιτικό υπόβαθρο, χωρίς στοχοπροσήλωση στις διεκδικήσεις.
Οι απολιτίκ θα φτιάχνουν νέους Μακρόν, οι εθνικιστές θα αναζητούν νέους Σαλβίνι και Λεπέν, ενώ οι Αμερικανοί θα προτιμούν τον απρόβλεπτο και ψυχικά ασταθή δισεκατομμυριούχο που θα τους θυμίζει το χαμένο αμερικανικό όνειρο και θα τονώνει τον πατριωτισμό τους. Και ηγέτες τύπου Eρντογάν και Πούτιν θα κινούνται στη σκακιέρα της Μ. Ανατολής ως ισχυροί παίχτες ενός γεωπολιτικού παίγνιου που σκορπάει τον θάνατο και στέλνει στην Ευρώπη εκατομμύρια πρόσφυγες και μετανάστες. Αυτό το παίγνιο μεταξύ των εμμονικών μιλιταριστικών πολιτικών ηγεσιών δεν μπορούν να το προσπεράσουν οι λαοί, δυστυχώς, όση δημοκρατία και αν έχει κατακτηθεί.
Η πτώση του τείχους του Βερολίνου έδωσε την ευκαιρία σε εκατομμύρια ανθρώπων να γευθούν την ελευθερία της επιλογής, τη χρήση των καθολικών ατομικών δικαιωμάτων, την ευκαιρία για κοινωνική άνοδο. Όμως σήμερα το πανάρχαιο τείχος που υψώνεται όλο και περισσότερο στις κοινωνίες εξακολουθεί να είναι αόρατο. Είναι φτιαγμένο από άλλο υλικό: αυτό του κοινωνικού αυτοματισμού, που δεν χωρίζει τους ανθρώπους σε κομμουνιστές και μη, σε αριστερούς και δεξιούς, αλλά στους "από πάνω" και στους "από κάτω". Και γι’ αυτό δεν ευθύνεται κανένας άλλος παρά μόνο ο μανιακός καπιταλισμός που γεννάει ασταμάτητα ταξικές ανισότητες.
Ο καπιταλισμός γεννάει και... ατυχίες
Μπορεί να έπεσε το τείχος του Βερολίνου, μπορεί να γκρεμίστηκε συθέμελα το σοβιετικό μοντέλο, μπορεί να είδαν ελευθερία στις επιλογές τους οι λαοί που ασφυκτιούσαν κάτω από οικονομίες κεντρικού σχεδιασμού, όμως η πραγματικότητα δείχνει ότι ο καπιταλισμός δεν γεννάει μόνο ευκαιρίες. Γεννάει και ατυχίες, ανισότητες, αδικίες. Το υψωμένο τείχος αυτών που πλουτίζουν αποκομίζοντας παρασιτικό κέρδος και αποσπούν, ανέξοδα πλέον, υπεραξία από τους σύγχρονους προλετάριους των εξευτελιστικών μισθών -σε πολλές χώρες της Ευρώπης και όχι μόνο, φυσικά- είναι τόσο ισχυρό που ενισχύει τα συστημικά αποτελέσματα της απελευθέρωσης των αγορών. Στην ήπειρο της βίαιης υφαρπαγής υπεραξίας, στη Λατινική Αμερική, οι εξεγέρσεις δείχνουν ότι κατέρρευσε το μοντέλο της ιμπεριαλιστικής πολιτικής Αμερικανών και Ευρωπαίων που ιδιωτικοποίησαν -μέσω δικών τους εκλεκτών- ακόμα και το νερό.
Άραγε, πόσους βαθμούς υποκειμενικής αλλά και συλλογικής ελευθερίας εξαφανίζει βαθμιαία η σημερινή -ολοκληρωτικού τύπου- ολιγαρχία των αγορών και των υπερεθνικών οργανισμών; Και πόσο διαφέρει από τον κεντρικό σχεδιασμό της σοβιετικής οικονομίας ένα μονεταριστικό μοντέλο όπως αυτό που προωθεί συνεχώς το "Κρεμλίνο" των Βρυξελλών, επιβάλλοντας λιτότητα και πιστωτική ασφυξία στους απείθαρχους πολίτες της Ευρωζώνης; Και πόσο διαφορετικός είναι ο πατερναλισμός πριν την πτώση του τείχους, από τον χρηματοπιστωτικό κεϋνσιανισμό της σημερινής εποχής, τώρα μάλιστα που αυτός ανοίγει νέες αγορές και χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο ως χωρική διέξοδο του αεικίνητου πλανητικού κεφαλαίου; Αυτό το νεοφιλελεύθερο δαρβινικό οικονομικό σύστημα, που γραναζοποιεί και αλλοτριώνει τα υποκείμενα καθώς τα μετατρέπει σε σκλάβους του εαυτού τους, δυστυχώς τους εμποδίζει να δουν το αόρατο τείχος της ταξικής ανισότητας ώστε να μην ανοίξουν ποτέ έστω και κάποιες ρωγμές...
* Ο Ηλίας Καραβόλιας είναι οικονομολόγος
