Δεν είναι η πρώτη φορά που σκεπτικισμός και σοβαρή, τεκμηριωμένη αμφισβήτηση για τον ρόλο και τις συνέπειες της αμερικανικής παντοδυναμίας στο παγκόσμιο σύστημα εκφράζονται απ' τους ίδιους τους Αμερικανούς. Ο βετεράνος του διπλωματικού κατεστημένου της Ουάσιγκτον Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι, σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας επί σειρά ετών των προέδρων Τζόνσον και Κάρτερ στο βιβλίο του «Η επιλογή, παγκόσμια κυριαρχία ή παγκόσμια ηγεσία» (Λιβάνης, 2005) γράφει: «Η τάση του αμερικανικού Κογκρέσου να εγκρίνει ή να απορρίπτει την συμπεριφορά άλλων κρατών μέσω του Στέιτ Ντιπάρτμεντ είναι ενδεικτική της αμερικανικής συμπεριφοράς, η οποία γίνεται όλο και πιο υπεροπτική απέναντι στην κυριαρχία των άλλων κρατών, ενώ παραμένει προστατευτικά ευαίσθητη όσον αφορά στην κυριαρχία της ίδιας της Αμερικής». Ο συγγραφέας διατυπώνει μάλιστα μια πρόβλεψη που εκ των υστέρων ακούγεται προφητική καθώς μπορεί άνετα να συσχετιστεί με τα όσα συμβαίνουν σήμερα στην Αμερική του Τραμπ: «Μια ανήσυχη Αμερική, που κατατρύχεται από το φάντασμα της δικής της ασφάλειας, μπορεί να βρεθεί απομονωμένη μέσα σ’ έναν εχθρικό κόσμο», γράφει. Ωστόσο, το θέμα είναι άλλο, αν και η σχέση μεταξύ φοβικού συνδρόμου και διαχρονικής αποτυχίας της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής παραμένει προφανής.
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου βρήκε τις ΗΠΑ να ασκούν μια άνευ προηγουμένου ηγεμονία και επιρροή στον κόσμο. Υπό το πρίσμα του ρεαλισμού, ήταν κάτι αναμενόμενο και αναπόφευκτο απ’ τη στιγμή που ο βασικός πολιτικο-στρατιωτικός και ιδεολογικός αντίπαλός τους, η Σοβιετική Ένωση, είχε εκλείψει. Οι Αμερικανοί υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ήταν ελεύθεροι πια όχι μόνον να προασπίσουν τα άμεσα εθνικά συμφέροντα της χώρας τους αλλά και να επιδιώξουν την υλοποίηση του μεγάλου, διαχρονικού οράματός τους, της «ανάπλασης» του κόσμου καθ' εικόνα και ομοίωση της Αμερικής.
Όμως, ως επί το πλείστον, αυτό το "λαμπρό όραμα" για ένα "αμερικανικό" μέλλον για τον κόσμο βασισμένο στις νόρμες της υπερδύναμης περί ελεύθερης οικονομίας, ανοιχτών αγορών, δημοκρατικής διακυβέρνησης και λογοδοσίας, ατομικών ελευθεριών και προσωπικής αυτοδιάθεσης, δεν είχε σπουδαία τύχη. Για την ακρίβεια, κατέληξε σε συντρίμμια - και μαζί του φυσικά κι ένα μέρος της παγκόσμιας τάξης. Μπορούμε άνετα να διακρίνουμε σήμερα το σημάδια αυτού του ανησυχητικά ασταθούς νέου κόσμου, στη δημιουργία του οποίου συνέβαλαν οι σύγχρονοι ηγέτες των ΗΠΑ. Οι προσπάθειές τους να επιβάλουν νέα καθεστώτα στο Αφγανιστάν και το Ιράκ στο όνομα των βαρύγδουπων σχεδιασμών του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» και της «διάδοσης της δημοκρατίας» δημιούργησαν καταρρέοντα κράτη, προκάλεσαν τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, ισοπέδωσαν άλλοτε εύρωστες οικονομίες και πυροδότησαν μια σειρά εσωτερικών και περιφερειακών συγκρούσεων που είναι πολύ πιθανόν να συνεχιστούν για δεκαετίες. Η δημοκρατία όχι μόνον δεν «διαδόθηκε» στην πολύπαθη Μέση Ανατολή αλλά κινδυνεύει σήμερα και στην ίδια την Δύση από μια πρωτοφανή κρίση στο πεδίο της ανεκτικότητας, του πλουραλισμού, του πολιτικού λόγου, της αξιόπιστης ενημέρωσης.
Η κόλαση των «καλών προθέσεων»
Δύο βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στις ΗΠΑ -«Η Κόλαση των καλών προθέσεων: Η ελίτ της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και η παρακμή της αμερικανικής υπεροχής» του καθηγητή Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ Στίβεν Γουόλτ, και «Η μεγάλη πλάνη: Φιλελεύθερα οράματα και διεθνείς πραγματικότητες» του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο Τζον Μιρσχάιμερ- προσπαθούν να εξηγήσουν τί πήγε στραβά στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες και να προωθήσουν ένα λιγότερο "μεγαλειώδες" και πιο συγκρατημένο πρότυπο όσον αφορά στο μέλλον της. Σύμφωνα με τον Μουρτάζα Χουσεΐν του The Intercept, οι δύο συγγραφείς υιοθετούν διαφορετικές προσεγγίσεις στην ανάλυσή τους αλλά και οι δύο προσφέρουν μια οξυδερκή αξιολόγηση της περιπετειώδους φύσης της μετα-ψυχροπολεμικής εξωτερικής πολιτικής της Αμερικής.
«Ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες ήταν να μετασχηματίσει σταδιακά όσο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου μπορούσε μέσω της προώθησης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς και εντάσσοντας άλλες χώρες σε θεσμούς και συμμαχίες των οποίων ηγούνταν οι ΗΠΑ. Αυτή η προσπάθεια κατέληξε σε σχεδόν ολοκληρωτική αποτυχία από άποψης διακηρυγμένων στόχων. Η δημοκρατία βρίσκεται πλέον σε υποχώρηση σε όλο τον κόσμο και φαίνεται ότι γίνεται όλο και πιο δυσλειτουργική ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες», επισημαίνει στο The Intercept ο Γουόλτ.
Κατά τον συγγραφέα, αντί η Αμερική να εγκαινιάσει μια νέα εποχή ειρήνης στον κόσμο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, βρίσκεται σχεδόν μονίμως από τότε σε πόλεμο. Η αποτυχημένη επιδίωξή της για φιλελεύθερη ηγεμονία συνέβαλε επίσης στη μετατροπή της διαχειρίσιμης απειλής ασφάλειας που ανέκυψε από την ισλαμική τρομοκρατία μετά την 11η Σεπτεμβρίου, σε μια καταστροφική σταυροφορία για τη διάδοση του αμερικανικού τύπου διακυβέρνησης σε όλη τη Μέση Ανατολή, προσπάθεια που προκάλεσε ανεπανόρθωτη βλάβη στους λαούς της περιοχής. Παράλληλα, η κατάσταση μόνιμου πολέμου, ενώ απέτυχε να προωθήσει τις φιλελεύθερες αξίες σε άλλες χώρες, κατέστρεψε τις ίδιες αυτές αξίες και στις ΗΠΑ υποβαθμίζοντας τις πολιτικές ελευθερίες και δίνοντας ώθηση στην αποδοχή αυταρχικών λαϊκιστών. Αντί να θεωρούν τον εαυτό τους πρωτίστως ως τον παγκόσμιο χωροφύλακα ή τον προσηλυτιστή των φιλελεύθερων αξιών, οι ΗΠΑ θα πρέπει να κινηθούν από την φιλελεύθερη ηγεμονία σε μια πιο περιορισμένη στρατηγική «υπεράκτιας εξισορρόπησης», σημειώνει ο Γουόλτ.
Ο «άλλος» κόσμος
Ο έτερος συγγραφέας υιοθετεί μια πιο ριζοσπαστική κριτική του συνόλου της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Δεχόμενος ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης για τις ΗΠΑ, αμφισβητεί τον ισχυρισμό ότι οι αμερικανικές αξίες είναι καθολικές. Για παράδειγμα, ενώ οι Αμερικανοί τείνουν να τιμούν υπεράνω όλων τα ατομικά δικαιώματα, άλλοι λαοί μπορεί κάλλιστα να έχουν διαφορετικές απόψεις για το τι αντιπροσωπεύει το ύψιστο αγαθό που αξίζει κανείς να υπερασπίζεται. Αυτό μπορεί να αφορά στην έννοια της κοινής ευημερίας ή της κοινωνικής σταθερότητας, δηλαδή εναλλακτικά ιδανικά που συχνά έρχονται σε αντίθεση με την αμερικανική εστίαση στον ατομοκεντρισμό και την ατομική ελευθερία.
Ο Μερσχάιμερ υποστηρίζει επίσης ότι η πίστη στην αμερικανική υπεροχή και «μοναδικότητα», αν και διέπεται από καλές προθέσεις, μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε επιθετικότητα. Ως υπερδύναμη που πιστεύει ότι οι αξίες της είναι οικουμενικές, οι ΗΠΑ φαίνεται πως αδυνατούν να αποδεχθούν ως εντελώς νόμιμα κράτη με μη φιλελεύθερα συστήματα διακυβέρνησης καθιστώντας έτσι εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι αδύνατη, τη διατήρηση καλόπιστων διπλωματικών σχέσεων μαζί τους. Αντί να επεξεργαστούν μια βιώσιμη ισορροπία ισχύος, οι ΗΠΑ προσπαθούν να υπονομεύσουν τις κυβερνήσεις χωρών όπως το Ιράν και η Ρωσία θεωρώντας τις αξίες και τα συστήματα διακυβέρνησής τους αηδιαστικά, έστω κι αν το στρατηγικό όφελος της εν λόγω θεώρησης είναι ασαφές. Αυτή η «φιλελεύθερη μισαλλοδοξία» των πολιτικών διαφορών, όπως την χαρακτηρίζει ο Μερσχάιμερ, συνέβαλε στο ξέσπασμα αιματηρών συγκρούσεων δι’ αντιπροσώπων σε πολλά σημεία του πλανήτη, που ενδεχομένως να είχαν αποφευχθεί εάν οι ΗΠΑ ήταν πιο πρόθυμες, τουλάχιστον από θέση αρχής, να αποδεχθούν την κυριαρχία των αντιπάλων τους. «Η φιλελεύθερη παρόρμηση του να χαρακτηρίζονται οι ένοπλες αναμετρήσεις ως ηθικές σταυροφορίες παρά ως συγκρούσεις για συμφέροντα ή εθνική ασφάλεια, τροφοδοτεί μια άσχημη τάση εκμηδενισμού στην χάραξη πολιτικής», επισημαίνει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας.
