Πολύτιμα, περίφημα και ποθητά κεραμικά, αντικείμενα με ιδιαίτερη γοητεία, αγγεία, σερβίτσια, πιάτα, βάζα και μπιμπελό με φωτεινά χρώματα και φίνα σχέδια, τα οποία θαυμάστηκαν και έγιναν περιζήτητα από την περίοδο της παραγωγής τους έως και σήμερα, λαμπρά επιτεύγματα στην ιστορία της κεραμικής, κοσμούν δυο μοναδικές εκθέσεις που πραγματοποιούνται για πρώτη φορά στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης και στο Μουσείο Μπενάκη της Κουμπάρη.
«Αυτά τα κεραμικά δεν είναι καθόλου λαϊκά. Όταν άρχισαν να δημιουργούνται στα τέλη του 15ου αιώνα, η χρήση τους ήταν αποκλειστικά για την οθωμανική αυλή» μας εξηγεί η Μίνα Μωραΐτου, επιμελήτρια της έκθεσης «Η μαγεία των κεραμικών Ιζνίκ στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης», που εγκαινιάζεται την Πέμπτη 5 Οκτωβρίου στις 8 μ.μ. με το πρώτο μέρος της να αφιερώνεται στην ιστορία των παλαιών αυτών κεραμικών και το δεύτερο να φιλοξενεί αντίγραφα δίπλα σε πρωτότυπα.
Η έκθεση, που θα διαρκέσει έως τις 19 Νοεμβρίου, πραγματοποιείται σε διάλογο με την έκθεση «ICARO - Ίκαρος. Το εργαστήριο κεραμικών της Ρόδου, 1928-1988», που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη, βασισμένη σε μια πλούσια και μοναδική συλλογή του Γιάννου Ιωαννίδη που καταθέτει και μια ενδιαφέρουσα μελέτη για το περίφημο εργοστάσιο και τα προϊόντα του.
«Η συλλογή και τα αντικείμενα από μόνα τους δεν λένε κάτι αν δεν συνοδεύονται από την ιστορία τους και το εργοστάσιο κεραμικών της Ρόδου Ίκαρος σε έσπρωχνε να αρχίσεις να ψάχνεις. Δεν ξεκίνησα να ψάχνω για να γράψω βιβλίο και να κάνω έκθεση, αλλά επειδή μου αρέσει» λέει ο 45χρονος οικονομολόγος και συλλέκτης, που θυμάται ακόμα όταν σε ηλικία 15 ετών αγοράζει το πρώτο απόκτημα της συλλογής του, ένα βαζάκι με λαμπερό τιρκουάζ χρώμα και σχεδιασμένο ένα ελάφι. "Υπήρξα τυχερός καθώς, όσο συνέλεγα και έψαχνα, έβρισκα πληροφορίες που έπρεπε να δημοσιοποιηθούν. Κι έτσι φτάσαμε στο βιβλίο και στην έκθεση», που πραγματοποιείται στο Μουσείο Μπενάκη της Κουμπάρη έως τις 19 Νοεμβρίου.
Από τον 15ο αιώνα
Τα κεραμικά Ιζνίκ πήραν την ονομασία τους από την πόλη στην οποία παράγονταν, τη Νίκαια της Βιθυνίας, στη σημερινή βορειοδυτική Τουρκία. Το «Ιζνίκ» αποτελεί παραφθορά του «Νίκαια». Η παραγωγή τους ξεκίνησε τον 15ο αιώνα, κορυφώθηκε στο δεύτερο μισό του 16ου και παρουσίασε σταδιακή παρακμή από τον 17ο αιώνα.
Η έκθεση εστιάζει στα κεραμικά της οθωμανικής περιόδου και συγκεκριμένα σε αυτά που δημιουργήθηκαν τον 16ο αιώνα στο Ιζνίκ κι έχει σκοπό να αναδείξει μια διαδρομή που ξεκινά στα μέσα του 19ου αιώνα με το πρώτο ενδιαφέρον των Ευρωπαίων και τις πρώιμες μελέτες και καταλήγει στα εργαστήρια της Ελλάδας και συγκεκριμένα του Φαλήρου και της Ρόδου που επιχειρούν την αναβίωση των κεραμικών.
«Ένα από τα πρότυπα για την κατασκευή αυτών των λαμπερών χρωμάτων και μεγάλων σχημάτων στα κεραμικά του Ιζνίκ ήταν τα κινέζικα κεραμικά τα οποία βρίσκονταν μέσα στο παλάτι του σουλτάνου είτε ως λάφυρα από τις κατακτήσεις της Αιγύπτου, της Συρίας και τους πολέμους με το Ιράν, αλλά και μέσω παραγγελιών από την κινεζική πόλη όπου κατασκευάζονταν οι πορσελάνες" αναφέρει η Μίνα Μωραΐτου εξηγώντας πως οι τεχνίτες, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις όπου κάνουν πιστά αντίγραφα κινέζικων μοτίβων, τα συνδυάζουν τις περισσότερες φορές με τα οθωμανικά μοτίβα κυρίως των λουλουδιών, τις τουλίπες, τα γαρύφαλλα, τους υάκινθους, τα κυπαρίσσια, κι ένα θυσανωτό φύλλο που το ονομάζουν σαζ».
Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα τα κεραμικά κοσμούν την αυλή του σουλτάνου, τα κτήρια και τα τζαμιά. Προς το τέλος του αιώνα η σχέση αυλής και εργαστηρίων αρχίζει να διαρρηγνύεται και οι κεραμοποιοί αναζητούν νέες αγορές, καθώς η χρυσή εποχή της οθωμανικής τέχνης έχει παρέλθει και η αγγειοπλαστική παρακμάζει, ενώ οι τεχνίτες δεν αμείβονται όπως πρώτα.
Η ζήτηση των κεραμικών ήταν έντονη στην Ευρώπη, ενώ τα αντικείμενα είχαν απήχηση στις μειονότητες και στις χριστιανικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως σημειώνει η επιμελήτρια.
«Από τον 17ο αιώνα αρχίζουμε και βλέπουμε πιο λαϊκά θέματα, όπως είναι οι ανθρώπινες μορφές, τα καράβια, τα ζώα. Τα κεραμικά παρέμεναν απόκτημα μεσαίων τάξεων, εύπορων οικογενειών και ομάδων, μουσουλμάνων και χριστιανών, καθώς ήταν ακριβά. Ένα σημαντικό μέρος κατέχει η Εκκλησία. Στα μέσα του 17ου αιώνα έχουμε κεραμικά Ιζνίκ με ελληνικές επιγραφές. Πολλά από αυτά σχετίζονται άμεσα με την Εκκλησία και με το Άγιον Όρος».
Στην έκθεση παρουσιάζονται για πρώτη φορά, μετά από πολλά χρόνια, επιλεγμένα κεραμικά από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και σπάνιες εκδόσεις από την προσωπική συλλογή του ιδρυτή του, Αντώνη Μπενάκη.
Η ιδέα της έκθεσης βασίζεται στον “θαυμασμό και την απήχηση που είχαν τα κεραμικά Ιζνίκ, στους Ευρωπαίους του 19ο αιώνα που συνεχίζουν να συλλέγουν αν και η παραγωγή έχει σταματήσει ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα”.
Ωστόσο στην Ευρώπη φτιάχνονται αντίγραφα σε πορσελάνη και γυαλί με τα κλασικά μοτίβα των εμβληματικών κεραμικών, τα οποία κόστιζαν πολύ φθηνότερα.
Ένα μεγάλο μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο στα ελληνικά κεραμικά του 20ού αιώνα και στη σχέση τους με την αισθητική των Ιζνίκ, καθώς το 1922 φθάνει με τους πρόσφυγες κι ένα μεγάλο μέρος των αγγειοπλαστών που βρίσκουν δουλειά σε εργαστήρια όπως είναι η φαληρική “Κιουτάχεια” και ο «Κεραμικός».
«Τα προϊόντα τροφοδοτούσαν την ντόπια αλλά και τη διεθνή αγορά, συμμετείχαν σε εκθέσεις και διακοσμούσαν κτήρια του 1930. Έχουμε τα κτήρια της Εθνικής Τράπεζας στην Πρέβεζα και στην Σάμο, που στην πρόσοψή τους έχουν κεραμικά με το στυλ των Ιζνίκ. Επίσης ένας μεγάλος αριθμός αιθουσών στη Βουλή των Ελλήνων είναι διακοσμημένος με πλακάκια που έφτιαξαν τεχνίτες στη φαληρική “Κιουτάχεια” και με το διακοσμητικό ρεπερτόριο να αντλείται από τα Ιζνίκ και να συνδυάζεται με βυζαντινά, αρχαία και λαϊκά ελληνικά μοτίβα, όπου γίνεται και μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του ελληνικού ντιζάιν», όπως επισημαίνει η κ. Μωραΐτου.
Η επιρροή των κεραμικών Ιζνίκ συνεχίζεται στην Ελλάδα έως και τη μεταπολεμική περίοδο με τα κεραμικά της Ρόδου.
Η κουλτούρα κεραμικής
“Μια ολοκληρωμένη προσπάθεια να πει την ιστορία του εργοστασίου κεραμικών ICARO στη Ρόδο, που ξεκίνησε το 1928 από Ιταλούς οι οποίοι προσπάθησαν να αναπτύξουν τα Δωδεκάνησα” χαρακτήρισε το βιβλίο που έγραψε και προηγήθηκε της έκθεσης στο Μπενάκη της Κουμπάρη ο συλλέκτης Γιάννος Ιωαννίδης μετά από μεγάλη έρευνα και πολλές συνεντεύξεις. Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό τη μοναδική στο είδος της συλλογή κεραμικών του και την επισταμένη έρευνά του για το εργοστάσιο κεραμικών της Ρόδου.
“Η ιταλική ICARO που σύμφωνα με τα αρχικά της σημαίνει Βιομηχανία Καλλιτεχνικών Κεραμικών Ροδιο-ανατολικής Τέχνης, αντέγραψε τα περιζήτητα οθωμανικά κεραμικά του Ιζνίκ, αριστουργήματα της οθωμανικής τέχνης με τα οποία ήταν γεμάτα τα σπίτια της Λίνδου.
Η εταιρεία ακμάζει το 1930 και στα μέσα της δεκαετίας μεγαλώνει την παραγωγή, ενσωματώνει το τοπικό στοιχείο και πουλάει περισσότερο. Υπάρχει μια υπέροχη σειρά από οκτώ κεραμικές γυναικείες φιγούρες που φοράνε την παραδοσιακή φορεσιά διαφόρων νησιών, καθώς και μια σειρά από κεραμικά πλακάκια που κοσμούσαν το μοναστήρι της Παναγίας της Φιλερήμου. Υπήρξαν πολλές ειδικές παραγγελίες και όλα αυτά ανέπτυξαν περισσότερο το εργοστάσιο, που έκανε πολλές εξαγωγές” αναφέρει ο συλλέκτης και επιμελητής της έκθεσης.
Το εργοστάσιο, που απασχολούσε αποκλειστικά Ιταλούς, εκτός από έναν κεραμοποιό από το χωριό Αρχάγγελος, κατορθώνει να επιβιώσει την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά το 1944 βομβαρδίζεται. Οι Ιταλοί το ανοίγουν και πάλι έναν χρόνο μετά, αλλά οι δυσκολίες είναι πολλές και θα κλείσει εκ νέου το 1946-1947, καθώς δεν μπορούν να εισάγονται πρώτες ύλες, δεν υπάρχει κόσμος να δουλέψει και δεν έρχονταν πια τουρίστες στο νησί.
Οι Ιταλοί φεύγουν από τη Ρόδο και το εργοστάσιο περιέρχεται στον ντόπιο επιχειρηματία Κωνσταντίνο Δ. Χατζηκωνσταντή, που αγοράζει μετοχές του. Ανοίγει το 1948 με σαράντα άτομα προσωπικό από το νησί, παράγει κεραμικά και εμπλουτίζει την παλέτα και την παραγωγή με νέα θέματα. Οι εξαγωγές είναι πολλές και φθάνουν από την Ινδονησία και τη Σιγκαπούρη έως τις ΗΠΑ.
Ο νέος ιδιοκτήτης εκμεταλλεύεται την αύξηση του τουρισμού και την ανάπτυξη του νησιού, δημιουργώντας, υπό την επωνυμία Ίκαρος, το δεύτερο μεγαλύτερο εργοστάσιο κεραμικών στην Ελλάδα μετά τον Κεραμεικό στην Αθήνα. Τη δεκαετία του 1950 και του 1960 η εταιρεία ακμάζει. Το 1970 θα απασχολούνται σε αυτήν 100 άτομα. Μαθαίνουν την κεραμική πολλά νέα παιδιά.
“Ο Χατζηκωνσταντής που είναι πολύ καλός άνθρωπος, προσέχει και φροντίζει τους εργαζομένους του. Κάποιοι από αυτούς φεύγουν και δημιουργούν τα δικά τους εργαστήρια κεραμικής. Αρχές του 1970 εκτός από τον Ίκαρο, η Ρόδος έχει κι άλλα έντεκα εργαστήρια. Έτσι δημιουργείται μια κουλτούρα κεραμικής στη Ρόδο που δεν υπήρχε πιο πριν. Οι αγγειοπλάστες φεύγουν από τα χρηστικά αντικείμενα και φτιάχνουν αναμνηστικά που θυμίζουν τα θέματα του Ιζνίκ” αναφέρει ο κ. Ιωαννίδης και προσθέτει πως “κάποια μαγαζιά κάνουν εισαγωγές από την Τουρκία και την Κίνα με παρόμοια θέματα. Αρχίζει ο ανταγωνισμός, πιέζονται οι τιμές και η ποιότητα πέφτει. Το εργοστάσιο έχει απώλειες, ο Χατζηκωνσταντής δεν καταφέρνει να το πουλήσει, το 1987 σκοτώνεται σε τροχαίο και η εταιρεία κλείνει μετά από έναν χρόνο”.
Εργαζόμενοι στο παλαιό εργοστάσιο συνεχίζουν την ιστορία έως σήμερα μέσα από τα δικά τους εργαστήρια. Πολλά από τα θέματα εξακολουθούν ακόμα να είναι τα θέματα εκείνου του εργοστασίου.
Η συλλογή του Ιωαννίδη, που αγαπά το νησί από το οποίο κατάγεται η μητέρα του και ως παιδί περνούσε εκεί τα καλοκαίρια του, άρχισε, όπως μας λέει, να δημιουργεί τη συλλογή του αγοράζοντας κεραμικά αντικείμενα από εμπόρους, συλλέκτες, δημοπρασίες, καταστήματα.
Η αγάπη του για τη λαϊκή τέχνη και ειδικά τα κεραμικά είναι μεγάλη. Η συλλογή του από ισλαμικά, ιταλικά και ελληνικά αποτελείται από 500 είδη και συνεχώς εμπλουτίζεται.
“Έχτιζε” τη συλλογή, όπως λέει, συλλέγοντας ταυτόχρονα και αρχειακό υλικό για την καταγραφή της ιστορίας που οδήγησε σε βιβλίο και στην έκθεση του Μπενάκη που αποτελείται από 350 είδη. Ξεχωριστό κομμάτι της συλλογής του θεωρεί ένα πιάτο - ειδική παραγγελία από κάποιον Ιερολοχίτη με εμβλήματα και μετάλλια και όλη την ιστορία επάνω του γραμμένη.
"Χρειάζεται βοήθεια για να συνεχιστεί η τέχνη, καθώς οι δυσκολίες είναι πολλές και αρκετά από τα εργαστήρια κινδυνεύουν να κλείσουν. Η Ρόδος αγαπάει τα κεραμικά και προσπαθεί. Αν βοηθηθεί, θα αναπτυχθεί πολύ περισσότερο", υποστηρίζει με πάθος.
