Το θέατρο, ως γνήσιο τέκνο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, αντιμετωπίστηκε με εχθρότητα από την ορθόδοξη χριστιανική πίστη κατά την εποχή της βυζαντινής παντοκρατορίας της.
Η Σύνοδος της Λαοδικείας το 360 μ.Χ., παρότι δεν ήταν Οικουμενική, είχε τη δική της βαρύτητα, επιβάλλοντας μια σειρά από απαγορεύσεις όσον αφορά το θέατρο. Σύμφωνα με τους κανόνες που επιβάλλει, λοιπόν, οι ηθοποιοί γίνονται δεκτοί στην εκκλησιαστική κοινότητα αφού πρώτα αλλάξουν επάγγελμα. Για τους παντομίμους (θεατρίνους) ισχύει το επιτίμιο της αποχής από τη θεία μετάληψη. Υπάρχει, μάλιστα, και κατάλογος για τους «αποβλητέους» από τη χριστιανική κοινότητα: «ο επί σκηνής εμφανιζόμενος ανήρ ή γυνή, ο χοραύλης, ο κιθαριστής, ο την όρχησιν επιδεικνύμενος κ.ά.». Οι κληρικοί οι οποίοι τελούν το μυστήριο του γάμου θα πρέπει να αποχωρούν πριν αρχίσουν να παίζουν μουσικά όργανα ή να χορεύουν, και μάλιστα πριν εμφανισθούν «θυμελικοί» (ηθοποιοί). Ακόμα, τα παιδιά των κληρικών απαγορεύεται να συμμετέχουν σε «θεώρια», σε εκδηλώσεις θεαμάτων δηλαδή, και βέβαια πολύ περισσότερο απαγορευόταν να πάρουν και οι ίδιοι μέρος. Οι κληρικοί που θα ενέπιπταν στο αμάρτημα να παρακολουθήσουν θεατρική παράσταση τιμωρούνταν με καθαίρεση, ενώ για τους λαϊκούς η ποινή ήταν αφορισμός.
Ομως η «εφεύρεση» των Ελλήνων, το θέατρο δηλαδή, δεν ήταν ποτέ μια συνήθεια απλώς διασκεδαστική. Αποτελεί δυνατή εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου και έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος ώστε να συμβιβαστούν η στάση της επίσημης Εκκλησίας και οι αποφάσεις των Συνόδων για το θέατρο και τον κόσμο του με αυτή την ανάγκη των πιστών. Προσχωρεί η ορθόδοξη χριστιανική πίστη, λοιπόν, στον χώρο της αυθεντικής παραστατικής διαδικασίας με τα δικά της υλικά. Σημαντικοί εκκλησιαστικοί άνδρες επιδίδονται στη θεατρική συγγραφή. Ο Σελευκίας Βασίλειος γράφει θεατρικό έργο με θέμα τη ζωή της μεγαλομάρτυρος Θέκλας. Ο Πτολεμαΐδος Συνέσιος κωμωδίες και τραγωδίες. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός τη «Σουσσάναν». Ανώνυμος συγγραφέας γράφει το έργο «Χριστός Πάσχων», που ανεβαίνει ακόμα και σήμερα στις σκηνές των θεάτρων. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτό το έργο εστιάζεται στο ότι συναντάμε κομμάτια ολόκληρα από τις «Βάκχες» του Ευριπίδη! Ο θρήνος για τον Διόνυσο προσφέρει τις λέξεις του στον θρήνο της Παναγίας για τον Χριστό Πάσχοντα. Τέλος, στον χώρο του κρητικού θεάτρου έχουμε την υπέροχη «Θυσία του Αβραάμ» του Βιτσέντζου Κορνάρου. Να σημειώσουμε ακόμα πως τα έργα των αρχαίων τραγικών και του Αριστοφάνη έφτασαν έως εμάς χάρη στις αντιγραφές που έκαναν λόγιοι μοναχοί.
Προχωρώντας οι αιώνες, φτάνουμε στην ανάγκη για την προετοιμασία της επανάστασης που θα απελευθέρωνε τους Έλληνες από τον τουρκικό ζυγό. Αυτή ακριβώς η ιστορική στιγμή έφερε την Εκκλησία ακόμα πιο κοντά στο θέατρο. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, το θέατρο στη γλώσσα των Ελλήνων σίγησε. Ξαναζωντανεύει κατά τον 17ο αιώνα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στο αρχοντικό της Ραλλούς Καρατζά, κόρης του ηγεμόνα της Βλαχίας Ιωάννη Καρατζά, ως θέατρο επηρεασμένο από τον Διαφωτισμό. Σε έδαφος που είχε προετοιμάσει ο κοσμοπολιτισμός, η πληροφόρηση από τη Δυτική Ευρώπη και η καλλιέργεια της ανώτερης τάξης των Ρωμιών της Πόλης, άνθισε κυριολεκτικά ένα ελληνόφωνο θέατρο άκρως ενδιαφέρον. Οι Φαναριώτες, έχοντας επαφές με τις παραδουνάβιες ηγεμονίες όπου οι εκεί Ρωμιοί ηγεμόνες ανέβαζαν παραστάσεις, μεταφράζουν και διαβάζουν, από τα γαλλικά κυρίως, έργα των Μολιέρου, Γκολντόνι, Αλφιέρι κ.ά. Εντύπωση τους κάνουν τα θέματα των έργων, που αντλούν από το υλικό της αρχαιότητας. Έργα που μιλούν για μακρινούς προγόνους των «Ρωμιών» που μιλούσαν τη «γραικικήν» γλώσσα, δηλαδή την ελληνική! Πλούσιοι Κωνσταντινουπολίτες φιλοξενούν ερασιτεχνικά ανεβάσματα αυτών των έργων στα μέγαρά τους, με την άδεια της Υψηλής Πύλης.
Παραστάσεις υπήρχαν, λοιπόν. Δεν υπήρχαν θεατρικά έργα γραμμένα στην Πόλη τον πρώτο καιρό. Όμως η γηγενής παραγωγή σε κείμενα δεν άργησε να κάνει την εμφάνισή της. Οι Ευρωπαίοι συγγραφείς στάθηκαν δάσκαλοι για τους Ρωμιούς θεατρικούς συγγραφείς της Βασιλεύουσας. Ο Μολιέρος βρίσκεται ολοζώντανος αλλά τέλεια αφομοιωμένος στον «Φιάκα» του Δημοσθένη Μισιτζή. Τον συναντάμε στα έργα του Μιλτιάδη Χουρμούζη, που, αν και Κωσταντινουπολίτης, έγραψε τα περισσότερα έργα του στο νεαρό τότε ελληνικό κράτος. Αλλά και οι Γεώργιος Σούτσος, Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός και Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής χρωστούν πολλά στους εξ Εσπερίας ομότεχνούς τους.
Οι ανταγωνιστές του ρωμαίικου θεάτρου της Κωνσταντινούπολης ήταν οι γαλλικοί, ιταλικοί και εγγλέζικοι θίασοι που έπαιζαν στην Πόλη για τις πολυπληθείς κοινότητες των ομογενών τους. Το ρωμαίικο φιλότιμο με πείσμα, μεράκι και σοβαρότητα ανταγωνίζεται και συχνά «νικά» κατά κράτος τους «Φράγκους».
Οι παραστάσεις πληθαίνουν και το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντιμετωπίζει θετικά τη θεατρική δημιουργία. Η αφύπνιση των Ρωμιών ήταν προτεραιότητά του. Στην εφημερίδα Κωσταντινούπολις, αρ. φ. 1175/9/2/1872 διαβάζουμε ότι «πολλάκις (εδίδοντο) θεατρικαί παραστάσεις εντός του περιβόλου των εκκλησιών» και ότι «εντός της σκηνής και επί των ευρυτάτων εξεδρών πέριξ, επί πολυθρονών, ανεπαύοντο και ήκουον μετά συγκινήσεως τα διδάγματα οι μητροπολίται, αρχιεπίσκοποι και συνοδικοί του Πατριάρχου ημών, πηγαινοερχόμενοι με αμάξας -διά της δευτέρας γεφύρας του Κερατίου κόλπου- από το Φανάριον».
Από τις απαγορεύσεις της Συνόδου της Λαοδικείας περνάμε στο άλλο άκρο, με τους δεσποτάδες του Οικουμενικού Πατριαρχείου να στηρίζουν ανοιχτά και με την επί σκηνής παρουσία τους το θέατρο! Ο μακρινός Διόνυσος των αρχαίων Ελλήνων διέσωσε την ύπαρξή του δια μέσου των αιώνων. Ήταν, είναι και θα είναι παρών και εις τον αιώνα τον άπαντα!
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι ηθοποιός-μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.
