Ο Βίκτορ Σκλόφσκι, γεννημένος στην Πετρούπολη το 1893, ήταν μία από τις πιο επιφανείς μορφές του ρωσικού φορμαλισμού. Θεωρητικός της λογοτεχνίας, κριτικός και συγγραφέας, υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της Εταιρείας Μελέτης της Ποιητικής Γλώσσας και συνδέθηκε με τη λογοτεχνική πρωτοπορία της εποχής του. Τον Ιούνιο του 1922, υπό τον φόβο της σύλληψης με την κατηγορία ότι υπονόμευε υπογείως τους Μπολσεβίκους, μέσω της Φινλανδίας κατέφυγε στο Βερολίνο. Κατά τη διάρκεια αυτού του «πρώτου μεταναστευτικού κύματος», γνωστού και ως «λευκή επανάσταση», εγκατέλειψαν την πρώην Ρωσική Αυτοκρατορία σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων οι 360.000 εγκαταστάθηκαν στο Βερολίνο, δημιουργώντας μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα ένα αξιοθαύμαστο δίκτυο από σχολεία, θέατρα, καφέ, βιβλιοπωλεία, εφημερίδες και εκδοτικούς οίκους.
Ανάμεσα στους εμιγκρέδες υπήρξαν σημαντικές προσωπικότητες των ρωσικών γραμμάτων. Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, ο Μπορίς Παστερνάκ, ο Αντρέι Μπιέλι, ο Ιλιά Ερενμπούργκ, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα, ο Σεργκέι Γιεσένιν, ο Αλεξέι Τολστόι, ο Βλαντισλάβ Χοντασέβιτς, ο Μαξίμ Γκόρκι, ο Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι είναι μερικοί από αυτούς. Ο Βίκτορ Σκλόφσκι, προσπαθώντας να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ της εξορίας και της γλώσσας, όντας εξόριστος αλλά και βαθιά ερωτευμένος με τη Ρωσοεβραία Έλσα Τριολέ, μετέπειτα σύζυγο του Λουί Αραγκόν, γράφει το επιστολικό μυθιστόρημα «Zoo. Γράμματα όχι για την αγάπη ή τρίτη Ελοΐζα».
Το βιβλίο εκδόθηκε φέτος στα ελληνικά -σε εξαιρετική μετάφραση, επίμετρο και σημειώσεις από τη Νιόβη Ζαμπούκα-, εκατό ακριβώς χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στο Βερολίνο (1923) και αφού ακολούθησαν πολλές ακόμη, με το αρχικό κείμενο να συμπληρώνεται και να μεταβάλλεται διαρκώς. Κατά την περίοδο που ο Σκλόφσκι γράφει το μυθιστόρημα ανταλλάσει επίσης πυρετωδώς γράμματα με την αγαπημένη του, η οποία φαίνεται να μην ανταποκρίνεται στον έρωτά του, με τον ίδιο να κάνει την παραδοχή πως πολλές φορές τα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το επινοημένο συγχέονται. «Έχω μπερδευτεί τελείως, Άλια! Το πρόβλημα είναι, βλέπεις, το εξής: ταυτόχρονα με τα γράμματα σε σένα, γράφω ένα βιβλίο. Κι αυτά που συμβαίνουν στο βιβλίο με αυτά που συμβαίνουν στην πραγματικότητα έχουν μπερδευτεί τελείως».
Η Έλσα μετονομάζεται σε Άλια, κομμάτια από την πραγματική αλληλογραφία εντάσσονται μέσα στην επινοημένη και το «Zoo» δεν είναι τίποτε άλλο παρά το λογοτεχνικό αποτέλεσμα που προέκυψε καθώς εκείνος, προσπαθώντας να τηρήσει την υπόσχεσή του να μην γράφει για την αγάπη, γράφοντας για οτιδήποτε άλλο, γράφει τελικά γι’ αυτή. Γιατί το να γράψεις για την αγάπη δεν είναι μόνο η αναφορά σε αυτήν, αλλά είναι και η θερμοκρασία της γλώσσας, η τρυφερότητα της απεύθυνσης, η οικειότητα που δημιουργείται μέσω της εξιστόρησης των σκέψεων και των παρατηρήσεων και, εντέλει, η ψυχική επαφή που προκύπτει. Γιατί η ίδια η αγάπη προκύπτει. Δεν εξιστορείται. Είναι μοίρασμα και θέαση του κόσμου. Είναι εκείνη η μικρή στιγμή που συναντιούνται τα βλέμματα.
Η απαγόρευση, όμως, γίνεται αιτία και για σκέψη. Ο Σκλόφσκι, μη μιλώντας για την αγάπη, μιλάει για όλα: για την Τέχνη και τη δημιουργία, για τη λογοκρισία, για μια πλειάδα διανοουμένων της εποχής του, για τον Δον Κιχώτη, για μια πλημμύρα στο Βερολίνο, για το αυτοκίνητο, για την ξενιτιά, για τη νοσταλγία.
Η νοσταλγία για όσα άφησε πίσω του βρίσκεται στον πυρήνα των επιστολών του. Απευθύνεται σε έναν ματαιωμένο έρωτα, αλλά με την ίδια απελπισία, με τον ίδιο πόνο και την ίδια αναμονή απευθύνεται και σε μια ματαιωμένη πατρίδα. Προσπαθεί να προσαρμοστεί σε μια ζωή που δεν περιλαμβάνει τη Ρωσία. «Για μένα το Βερολίνο είναι περικυκλωμένο από το όνομά σου. Δεν φτάνουν ως εδώ τα νέα από τον κόσμο». Απευθύνεται στην Άλια, απευθύνεται στη χαμένη πατρίδα. «Εμένα πονάει η καρδιά μου για την Πετρούπολη, σκέφτομαι τις γέφυρές της, ενώ εσύ δεν μπορείς να γυρίσεις στη Ρωσία, αγαπάς τη Γαλλία, αλλά δεν πεθαίνεις από νοσταλγία γι’ αυτήν».
Η εξορία είναι μια αγάπη χωρίς ανταπόκριση. Η νέα χώρα παραμένει για πάντα ξένη, ακριβώς όπως η ερωμένη που δεν τον αγαπά. «Κι εγώ έχω πολλές λέξεις, έχω δύναμη, αλλά εκείνη στην οποία λέω όλες μου τις λέξεις είναι ξένη». Η λαχτάρα -για μια ερωμένη, για μια χώρα- για την επιστροφή παραμένει ατόφια. Συνεχίζει να γράφει γράμματα στην Έλσα Τριολέ μέχρι τον θάνατό της. Αλλά και μετά από αυτόν. «Γράφω το βιβλίο αυτό για σένα, και η συγγραφή του μου προκαλεί σωματικό πόνο». Εκείνη δεν επέστρεψε ποτέ. Την τελευταία λέξη της δεν την είπε στα ρωσικά. Το «Ζοο» γράφτηκε για να μην μιλήσει για την αγάπη και μίλησε γι’ αυτήν. Άλλωστε, «τα έργα γεννιούνται όπως τα παιδιά. Συλλαμβάνονται με χαρά, χαρά χωρίς ντροπή, κυοφορούνται δύσκολα, γεννιούνται με πόνο και έπειτα ζούνε μέσα στην πίκρα».
INFO
Βίκτορ Σκλόφσκι, «Zoo. Γράμματα όχι για την αγάπη»
Εκδ. Αντίποδες
Μετάφραση: Νιόβη Ζαμπούκα
168 σελ. Τιμή: 14,40 ευρώ
