Μπορεί η σημερινή ημέρα να εμπνέει για άλλου είδους ακούσματα, όμως η ιστορικός Ελένη Πασχαλούδη δίνει όλες τις αφορμές αλλά και τα εχέγγυα να μιλήσουμε για ένα τραγούδι που με τον τρόπο του παραπέμπει σε διαφορετικές «αναστάσιμες» στιγμές. «Το πολιτικό τραγούδι πυροδοτεί την αντίσταση, διαμορφώνει πολιτικές ταυτότητες και κοινότητες» επισημαίνει η συνομιλήτριά μας. Είναι ίσως η πρώτη που αποφάσισε να δει αυτό το τραγούδι στην ιστορική διαδρομή και προοπτική του, να ερευνήσει επιστημονικά τις πολλαπλές πτυχές και εκδοχές του, τις συνθήκες που του επέτρεψαν να ανθίσει στη χώρα μας, τους φορείς του και τη διάδρασή του.
Λίγες ημέρες πριν συμπληρωθούν 56 χρόνια από το απριλιανό πραξικόπημα και καθώς το πολιτικό τραγούδι έχει συνδεθεί στο κοινωνικό φαντασιακό με την περίοδο της δικτατορίας και της Μεταπολίτευσης, η Ελένη Πασχαλούδη μάς βοηθάει να κατανοήσουμε «τον τρόπο με τον οποίο η μουσική και το τραγούδι επηρεάζουν τη στάση των ανθρώπων απέναντι στην πολιτική».
Εχουμε συνδέσει το πολιτικό τραγούδι περισσότερο με την περίοδο της Χούντας και της Μεταπολίτευσης. Γιατί, ας πούμε, δεν μιλάμε για πολιτικό τραγούδι την περίοδο της Αντίστασης, που την έχουμε συνδέσει με το θέατρο, ή στα μετεμφυλιακά χρόνια; Μπορούμε να ορίσουμε τι είναι πολιτικό τραγούδι;
Δεν είναι εύκολο να δοθεί ένας πλήρης ορισμός για το πολιτικό τραγούδι, καθώς η μουσική και ιδιαίτερα το τραγούδι που συνοδεύει κάθε πλευρά σχεδόν της ανθρώπινης δραστηριότητας έχουν συχνά κοινωνικά, και εντέλει πολιτικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε ότι το τραγούδι που έχει κοινωνικές ή πολιτικές αναφορές γεννιέται μέσα σε συνθήκες στις οποίες το κοινό έχει ανάγκη να εκφραστεί με αυτόν τον τρόπο.
Στην Ελλάδα είναι αλήθεια ότι όταν μιλούμε για πολιτικό τραγούδι, μας έρχονται στον νου η Χούντα και η Μεταπολίτευση. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι πάντα το πολιτικό τραγούδι πυροδοτεί την αντίσταση, διαμορφώνει πολιτικές ταυτότητες και κοινότητες. Έτσι λειτούργησε στην περίοδο της Χούντας. Στη Μεταπολίτευση, σε μια κατάσταση πρωτόγνωρης ελευθερίας, τραγουδήθηκαν ξανά όλα τα τραγούδια που είχαν απαγορευτεί από τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου μέχρι και το 1974, εκφράζοντας την ανάγκη της ελληνικής κοινωνίας για ελευθερία και δημοκρατία. Δικαίως, λοιπόν, αυτή η εποχή έμεινε στη μνήμη πολλών γενεών συνδεδεμένη με το πολιτικό τραγούδι.
Γιατί όταν μιλάμε για πολιτικό τραγούδι ο νους μας πηγαίνει στον Μίκη Θεοδωράκη;
Στις πολύ δύσκολες συνθήκες (κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές) της μετεμφυλιακής εποχής ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου. Το έργο κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 1960 και άλλαξε για πάντα την ελληνική μουσική. Κυρίως, όμως, έδωσε στην ηττημένη Αριστερά μια καινούργια έκφραση. Για πρώτη φορά μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου οι ηττημένοι τραγούδησαν την ιστορία τους και με αυτά τα τραγούδια που αγαπήθηκαν από το ευρύ κοινό η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος Πόλεμος επανεμφανίστηκαν στη δημόσια σφαίρα και επιπλέον μπήκαν στα κέντρα διασκέδασης και στα περισσότερα σπίτια της εποχής ως λαϊκά τραγούδια.
Πέρα από αυτά, όμως, υπάρχει και ένα άλλο στοιχείο που κάνει τον Θεοδωράκη εμβληματικό στην ιστορία του πολιτικού τραγουδιού. Από τις αρχές του 1961, όταν ήδη φάνηκε η μεγάλη απήχηση του «Επιταφίου», άρχισε να διοργανώνει συναυλίες με διάφορα μουσικά σχήματα με στόχο κυρίως να επικοινωνήσει άμεσα με το ευρύ κοινό. Οι συναυλίες συμπεριλάμβαναν ανάγνωση ποιημάτων αλλά και πολλές συζητήσεις με το κοινό. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου του 1961 με το «συγκρότημα ποίησης και λαϊκής μουσικής του Μ. Θεοδωράκη και του Τ. Λειβαδίτη» προγραμματίζει εμφανίσεις σε όλη την Ελλάδα. Καθεμία από αυτές τις συναυλίες γίνεται πολιτικό γεγονός, καθώς δέχεται επιθέσεις από την αστυνομία και τους παρακρατικούς και σε πολλά μέρη, όπως στη Νάουσα, οι θεατές πρέπει να υποστούν αστυνομικούς ελέγχους για να εισέλθουν στην αίθουσα. Η διοργάνωση των συναυλιών συνεχίστηκε παρά τα εμπόδια και την απαγόρευση της μουσικής του Θεοδωράκη από το ραδιόφωνο επίσης το 1961.
Ετσι η μουσική του απέκτησε συμβολικές διαστάσεις και τεράστια πολιτική δύναμη. Ο Θεοδωράκης για πρώτη φορά χρησιμοποίησε τη μουσική και ιδιαίτερα τις συναυλίες ως μέσο αντίδρασης στον αυταρχισμό του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Μάλιστα, αυτές οι συναυλίες, που συνεχίστηκαν μέχρι το 1967 και την επιβολή της δικτατορίας, αποτέλεσαν για πολλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα νέους, το έναυσμα για την πολιτική τους συνειδητοποίηση.
Ποια είναι τα στοιχεία αυτής της συνθήκης που το γέννησαν και το διαμόρφωσαν;
Η απόφαση της Αριστεράς να βγει από την απαισιοδοξία της ήττας και να αντιπαρατεθεί με τον αυταρχισμό του μετεμφυλιακού καθεστώτος δημιούργησε την ανάγκη για μια καινούργια πολιτική και καλλιτεχνική έκφραση, επιπλέον ενέταξε μια νέα αισθητική στο ελληνικό τραγούδι. Σε αυτά τα τραγούδια, που είχαν ξεκάθαρες αναφορές στο διχαστικό και δύσκολο παρελθόν του Εμφυλίου, όπως «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού», ή στην Αντίσταση, όπως το «Άξιον εστί» και η «Ρωμιοσύνη», η ιστορία του αριστερού κινήματος στην Ελλάδα ταυτίστηκε με τη θυσία για τα ιδανικά της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά και με την προσδοκία και τους αγώνες για ένα καλύτερο μέλλον.
Συνέβαλε και στη συνειδητοποίηση των νέων, κυρίως, που προς το τέλος της Χούντας έκαναν το Πολυτεχνείο;
Η μουσική και τα τραγούδια από μόνα τους δεν συνιστούν πολιτική δράση. Συμβάλλουν, όμως, κατά πολύ στην ευαισθητοποίηση και στην πολιτική κινητοποίηση του κοινού, ειδικά σε συνθήκες καταπίεσης, όπως στην περίοδο της Χούντας. Παρά τη λογοκρισία και την καταστολή τα πολιτικά τραγούδια συνεχίζουν και να ακούγονται και να γράφονται. Στις μπουάτ τα τραγούδια του Θεοδωράκη συνέχιζαν να παίζονται εμβόλιμα στο πρόγραμμα και με τρόπο ώστε όταν έμπαινε η αστυνομία, να μπορούσε η ορχήστρα πάνω στο ίδιο μουσικό μοτίβο να παίξει ένα άλλο τραγούδι. Όταν ο Μίκης Θεοδωράκης έφυγε για τη Γαλλία, στήθηκαν δίκτυα μέσω των οποίων η μουσική του συνέχιζε να έρχεται στην Ελλάδα σε κασέτες που διακινούνταν παράνομα από χέρι σε χέρι. Όλα αυτά συνέβαλαν στην πολιτική συνειδητοποίηση, ιδιαίτερα των νέων της εποχής, που αναζητούσαν τρόπους να αντιδράσουν στον αυταρχισμό και στην καταπίεση. Πολλοί ανακαλούν την ακρόαση των τραγουδιών του Θεοδωράκη, η οποία γινόταν σε συνθήκες μυστικότητας, ως στιγμές ανάτασης και ελευθερίας.
Το ίδιο συνέβη εκείνη την περίοδο και στο εξωτερικό;
Ναι, έτσι συνέβη και στο εξωτερικό. Στο κίνημα για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα μαζί με τα αντιπολεμικά προτάγματα στις ΗΠΑ εμφανίζονται κάποια spirituals που δίνουν τον τόνο στις διαδηλώσεις των Αφροαμερικανών, και ενώ αρχικά ήταν θρησκευτικά τραγούδια των σκλάβων του 19ου αιώνα, στη συνέχεια μετατρέπονται σε πολιτικά τραγούδια διεκδίκησης κοινωνικής και πολιτικής ισότητας, δικαιοσύνης, ισονομίας. Είναι η περίφημη δεκαετία του ’60. όπου στις ΗΠΑ το αντιπολεμικό κίνημα ταυτίζεται με τη φολκ μουσική, με κύριους εκπροσώπους τον Μπομπ Ντίλαν και την Τζάαν Μπαέζ. Αντίστοιχα ο Μάης του ’68 έχει τα δικά του τραγούδια, ωστόσο το ελληνικό πολιτικό τραγούδι αποκτά τον δικό του ευρωπαϊκό χώρο μετά την επιβολή της δικτατορίας και τις μεγάλες αντιχουντικές συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη.
Τον Σαββόπουλο δεν μπορούμε να μην τον εντάξουμε στο πολιτικό τραγούδι. Το Νέο Κύμα εντάσσεται;
Το Νέο Κύμα είναι μια πολύ ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα περίπτωση. Χωρίς να έχει ξεκάθαρο πολιτικό πρόσημο, αποτέλεσε μια νέα μουσική πρόταση βγαλμένη από τις διεκδικήσεις της δεκαετίας του 1960. Οι συνθέτες αλλά και οι ερμηνευτές είχαν μια ολοκληρωμένη πρόταση συγγραφής και παρουσίασης των τραγουδιών, η οποία έφερνε τον αέρα της αμφισβήτησης της μουσικής και της αισθητικής που κυριαρχούσαν. Στις μπουάτ του Νέου Κύματος ακούγονταν ποιήματα, ο κόσμος συμμετείχε τραγουδώντας μιας και δεν υπήρχαν μικρόφωνα, ενώ η ατμόσφαιρα θύμιζε μυσταγωγία, ακριβώς στον αντίποδα των μεγάλων κέντρων διασκέδασης που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται εκείνη την εποχή.
Ποια τα χαρακτηριστικά του πολιτικού τραγουδιού την περίοδο της Χούντας και πώς μετασχηματίζεται στη Μεταπολίτευση;
Από σύμβολο αντίστασης που ήταν στην περίοδο της Χούντας, στη Μεταπολίτευση παίρνει άλλα χαρακτηριστικά. Γίνεται μέσο πολιτικής έκφρασης και κινητοποίησης, συνοδεύει απεργιακές κινητοποιήσεις αλλά και εκφράζει τα όνειρα κοινωνικών αλλαγών για το μέλλον. Ειδικά τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, εφόσον είχε πέσει η Χούντα, τα πάντα φάνταζαν εφικτά. Αυτή η ευφορία και η πίστη σε έναν καλύτερο κόσμο σφραγίζουν τα τραγούδια της εποχής.
Τι καταγράφει η έρευνά σας για τους δημιουργούς και τους μουσικούς καλλιτέχνες εκείνης της περιόδου;
Κατά τη διάρκεια της Χούντας οι μουσικοί δεν σταμάτησαν να δημιουργούν. Για παράδειγμα, ο Χρήστος Λεοντής μελοποίησε το «Καπνισμένο τσουκάλι» του Γιάννη Ρίτσου το 1973, εμπνευσμένος από τα γεγονότα της Νομικής. Ενώ το τραγούδι «Ήρωες» του Στέφανου Βακάλη, που έγινε ευρέως γνωστό στη Μεταπολίτευση, κυκλοφορούσε ήδη παράνομα στα χρόνια της Χούντας. Μερικά από αυτά έγιναν επιτυχίες αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας και τραγουδήθηκαν στις μπουάτ ή σε συναυλίες μετά το καλοκαίρι του 1974. Στη Μεταπολίτευση, όμως, όλη αυτή η δημιουργικότητα γιγαντώθηκε. Καθώς και οι δημιουργοί και το κοινό είχαν ανάγκη αυτή τη στροφή στην πολιτική, την οποία είχαν στερηθεί τα προηγούμενα χρόνια.
Πού συναντώνται τα μεγάλα στάδια με τις λιλιπούτειες μπουάτ και την άνθιση της δισκογραφίας στη Μεταπολίτευση;
Συναντώνται στην ανάγκη των ανθρώπων, ειδικά των νέων, να εκφραστούν ελεύθερα και να φωνάξουν όσα αναγκάζονταν να ψιθυρίζουν τα προηγούμενα χρόνια. Στις μπουάτ τα προγράμματα και τα συγκροτήματα φτιάχτηκαν ήδη από το καλοκαίρι του 1974, με πρόγραμμα αμιγώς προσανατολισμένο στα αντάρτικα και στα πολιτικά τραγούδια. Παράλληλα, πολλοί καλλιτέχνες, ο Μ. Θεοδωράκης, ο Θ. Μικρούτσικος, ο Μ. Λοΐζος, ο Χρ. Λεοντής και άλλοι, διοργάνωναν συναυλίες σε όλη την Ελλάδα, για πρώτη φορά σε γήπεδα για να μπορέσουν να χωρέσουν τον κόσμο που συνέρρεε για να τους ακούσει. Το πολιτικό τραγούδι αποτελούσε, πλέον, ελεύθερη έκφραση αλλά και μέσο συνειδητοποίησης και επαφής με την πολιτική σκέψη για όσους το άκουγαν.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 το πολιτικό τραγούδι όπως το ξέραμε μέχρι τότε μπαίνει στο περιθώριο. Για ποιο πολιτικό τραγούδι μπορούμε να μιλάμε στη συνέχεια;
Αυτή την εποχή οι συνθήκες που γέννησαν το πολιτικό τραγούδι έπαψαν να υπάρχουν. Ο εκδημοκρατισμός επιτεύχθηκε, οι συνέπειες του Εμφυλίου Πολέμου είχαν αμβλυνθεί και η ελληνική κοινωνία, που ζούσε σε ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και ευμάρειας, άρχισε να ενδιαφέρεται για άλλα ζητήματα. Έτσι το πολιτικό τραγούδι ξεχάστηκε ή περιορίστηκε σε επετειακές ή συνδικαλιστικές εκδηλώσεις. Εκείνη την εποχή, όμως, δημιουργήθηκαν συγκροτήματα άλλου ύφους, που με τη μουσική και τον στίχο τους κατήγγελλαν αυτή τη στροφή στον καταναλωτισμό και στο lifestyle. Για παράδειγμα, οι Τρύπες έχουν σαφείς κοινωνικές αναφορές, αλλά ο στίχος τους δεν έχει ούτε σαφές πολιτικό πρόσημο ούτε σύνδεση με την πολιτική δράση.
Σήμερα, πάντως, βλέπουμε μια επιστροφή του ή κάνω λάθος; Ο ΛΕΞ ή οι Social Waste, οι Κοινοί Θνητοί, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου κάνουν πολιτικό τραγούδι;
Σήμερα τα πράγματα έχουν και πάλι αλλάξει. Το πολιτικό τραγούδι επανεμφανίζεται δυναμικά. Η πραγματικότητα που βιώνουν οι περισσότεροι νέοι και νέες σήμερα στην Ελλάδα είναι αφόρητη, γεγονός που κάνει το πολιτικό τραγούδι και πάλι επίκαιρο είτε καταγγέλλει τις συνθήκες ζωής στην εποχή της κρίσης, όπως ο ΛΕΞ, είτε συνδέει παρόν και παρελθόν, όπως οι Social Waste και οι Κοινοί Θνητοί, είτε ζωντανεύει την εποχή και την έκφραση των τροβαδούρων, όπως ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου. Σήμερα οι δημιουργοί γράφουν τραγούδια για την έλλειψη προοπτικών, την αστυνομική βία, τον ρατσισμό και την καταπάτηση των δικαιωμάτων, αλλά και για την ανάγκη της κοινωνίας να αντιδράσει στην επέλαση του νεοφιλελευθερισμού, των αγορών και των ιδεών της Ακροδεξιάς.
Η έρευνά σου για το πολιτικό τραγούδι σ' αυτά τα στοιχεία εστιάζει; Σε ποιες επισημάνσεις σε οδηγεί;
Γύρω απ’ αυτά τα στοιχεία κινείται, με βασικούς άξονες την ιστορία και την εξέλιξη αυτού του είδους τραγουδιού, τους καλλιτέχνες και τα αισθητικά μουσικά ρεύματα που ακολούθησαν ή ανέτρεψαν. Κυρίως, όμως, με ενδιαφέρει να επισημάνω τον τρόπο με τον οποίο η μουσική και το τραγούδι επηρεάζουν τη στάση των ανθρώπων απέναντι στην πολιτική. Η μουσική από μόνη της ξέρουμε καλά ότι δεν φέρνει ανατροπές, αλλά έχει τεράστια δύναμη. Αυτή τη δύναμη προσπαθώ να αναδείξω. Γιατί συχνά το τραγούδι χρησιμοποιείται από πρόσωπα και θεσμούς για να ενδυναμώσει ιδέες, ταυτίσεις και πολιτικές απόψεις. Υπάρχει, ωστόσο, και η εντελώς αντίθετη διαδρομή, αυτή που δεν είναι καθόλου προφανής και έχει τεράστιο ενδιαφέρον. Ο τρόπος, δηλαδή, με τον οποίο κινητοποιεί τις κοινωνικές δυνάμεις. Άλλωστε, τα τραγούδια με πολιτικό ή κοινωνικό περιεχόμενο δημιουργούν συναισθήματα πρωτόγνωρα, συνάφειες, οικειότητα, ευαισθησίες, που όταν ενεργοποιούνται, επηρεάζουν άτομα και κοινωνία.
Εσύ γιατί ασχολείσαι με το πολιτικό τραγούδι;
Είναι αντικείμενο με το οποίο ελάχιστοι ιστορικοί έχουν ασχοληθεί μέχρι σήμερα. Το ενδιαφέρον μου, όμως, δεν είναι μόνο ερευνητικό, είναι και προσωπικό. Τα πολιτικά τραγούδια ακούγονταν στο σπίτι μου όταν μεγάλωνα και θεωρώ ότι συνέβαλαν πολύ στη διαμόρφωση της υποκειμενικότητάς μου, αλλά και στην πολιτική μου ταυτότητα. Ήθελα, λοιπόν, εδώ και πολλά χρόνια να κάνω αντικείμενο της έρευνάς μου ακριβώς αυτή τη διαδικασία: τον τρόπο με τον οποίο η μουσική και το τραγούδι διαμορφώνουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας σε σχέση με την κοινωνία και την πολιτική.
