1. Η οντολογική βάση της ηγεσίας της Αριστεράς απορρέει από την ίδια τη φύση και τον ιστορικό προορισμό της Αριστεράς. Συμβολοποιούμε την Αριστερά ως την έκφραση ενός ευρέος πολιτικο-ιδεολογικού φάσματος το οποίο εκκινεί από την επαναστατική, κομμουνιστική Αριστερά και φθάνει μέχρι τα όρια της αποκαλούμενης αριστερής σοσιαλδημοκρατίας.
Τα θεμελιώδη ιδεοτυπικά χαρακτηριστικά τής ως άνω περιγραφόμενης Αριστεράς προσδιορίζονται ως ακολούθως:
α) Θεμελιώδες χαρακτηριστικό αποτελεί η αυθεντική πρωτογενής σχέση των κομμάτων και των ηγεσιών τους με τα ταξικά-κοινωνικά συμφέροντα που εκπροσωπούν.
Η αυθεντική αυτή σχέση συνεπάγεται ότι η λαϊκή βούληση και η λαϊκή κυριαρχία εκφράζονται αδιαμεσολάβητα και αυθεντικά στο κόμμα και στην ηγεσία του χωρίς την παρέμβαση των εκμεταλλευτικών συμφερόντων και των επικοινωνιακών τους μηχανισμών.
Αυτή ακριβώς η ιστορικού χαρακτήρα οργανική σχέση κόμματος-κοινωνικής βάσης διαμορφώνει ένα ευρύτερο σχεσιακό-συνεκτικό πλαίσιο που καθορίζει τόσο την οργάνωση του κόμματος και την ίδια τη φύση και τον ρόλο της ηγεσίας του όσο και τον τύπο άσκησης της εξουσίας.
β) Σε αυτό το πλαίσιο η ηγεσία της Αριστεράς (συλλογική ή ατομική) οφείλει να επιτελεί έναν διπλό ιστορικό ρόλο.
* Να ισχυροποιεί το κομματικό υποκείμενο, διευρύνοντας τη θεσμική, κοινωνική και ιδεολογική του επιρροή στην κοινωνία με στόχο την απόκτηση της ιδεολογικής ηγεμονίας.
* Να διατηρεί η ίδια η ηγεσία είτε ως συλλογικός θεσμός είτε ως άτομο-ηγέτης την απευθείας πρωτογενή και αυθεντική σχέση με το κοινωνικό υποκείμενο. Μια σχέση που στηρίζεται τόσο σε επικοινωνιακά όσο και σε αξιακά-ιδεολογικά χαρακτηριστικά του ηγέτη, διευρύνοντας το ιστορικό, πολιτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό «κεφάλαιο» του κόμματος της Αριστεράς.
Το κομματικό «κεφάλαιο», όπως προσδιορίσθηκε προηγουμένως, μαζί με το ηγετικό «κεφάλαιο» εντάσσονται ασφαλώς σε ένα ενιαίο όλο, όμως, μεταξύ τους υφίσταται μια σχετική αυτονομία, που μπορεί να γίνει περισσότερο διακριτή σε περιόδους ιστορικών κρίσεων ή ραγδαίων αλλαγών.
2. Η διάκριση αυτή μεταξύ του «ενδογενούς» και του «περιβάλλοντος» τύπου νομιμοποίησης και αποδοχής της ηγεσίας παραπέμπει κατ’ αρχάς σε κλασικές αναλύσεις που αναφέρονται στους τύπους νομιμοποίησης της ηγεσίας.
Στην κλασική προσέγγιση του βεμπεριανού υποδείγματος που αναλύει τους τύπους νομιμοποίησης της ηγεσίας παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον δύο υποδείγματα:
* Ο τύπος της νομικής-ορθολογικής ηγεσίας, όπου μια νομιμοποιημένη γραφειοκρατική δομή τόσο σε κρατικό όσο και σε κομματικό επίπεδο δρα σύμφωνα με το ορθολογικό, βεμπεριανό υπόδειγμα (άτομο-μέσον-σκοπός). Αυτή η διαδικασία διασφαλίζει τη νομιμοποίηση της ηγεσίας που δρα ως άτομο-διαχειριστής σε περιορισμένα πλαίσια ελευθερίας.
* Ο τύπος της χαρισματικής ηγεσίας, όπου το ατομικό υπόδειγμα - ηγέτης σχεδιάζει και δρα, υπερβαίνοντας τους ιστορικούς περιορισμούς της εποχής του και θεσμοποιεί για το μέλλον. Ο ηγέτης σ’ αυτό το υπόδειγμα δρα με βάση τις ατομικές δυνατότητες, ικανότητες και αξίες που υπερβαίνουν τον τυπικό-εργαλειακό ορθολογισμό και συνιστούν ένα εξαιρετικό-«αναγκαίο» (σύμφωνα με τον βεμπεριανό προσδιορισμό) ιστορικό συμβάν.
Σε αυτές τις προσεγγίσεις μπορούμε να προσθέσουμε την αναφορά του R. Michels (Iron Law of Oligarchy,1915), ο οποίος διαπιστώνει ότι τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της εποχής του, παρά τον αρχικό επαναστατικό τους χαρακτήρα, μετεξελίσσονται σε εξουσιαστικά σχήματα ιεραρχικού τύπου που ηγεμονεύονται από την ελίτ κομματικών αξιωματούχων. Σ’ αυτή την περίπτωση ο ηγέτης είτε επιβάλλεται ως ηγεμών στις ελίτ αυτές είτε εργαλειοποιείται και χειραγωγείται από αυτές.
Ιστορικό υποκείμενο και ηγεσία
Το προλεταριάτο ως συλλογικό υποκείμενο που αναδύεται ιστορικά αποτελεί την ύπατη αρχή της μαρξικής ανάλυσης. Γι’ αυτό και η φιλοσοφική-οντολογική βάση των επαναστατικών-κομμουνιστικών και αριστερών κομμάτων και κινημάτων εκφράζεται με την αρχή της συλλογικότητας, η οποία θεσμοποιείται και νομιμοποιείται ως ύπατη αρχή που καθορίζει τόσο την ορθολογική-λειτουργική δράση όσο και τον τύπο άσκησης της εξουσίας.
Στην ιστορική διαδρομή όμως των κινημάτων και των επαναστάσεων με (τυπική) αφετηρία το 1789 και κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ού αιώνα οι θεσμικές αυτές συλλογικότητες εξελίχθηκαν συχνά σε κλειστές ολιγαρχικές ομάδες εξουσίας αυταρχικού χαρακτήρα. Παράλληλα, στη μακρά αυτή ιστορική διαδρομή αναδείχθηκαν ιστορικές ατομικότητες που είτε σε σύμπλευση είτε σε σύγκρουση με τις κομματικές ελίτ διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ή και κυρίαρχο ρόλο.
Αν αναφερθούμε σε παραδείγματα τής σχετικά πρόσφατης ιστορικής περιόδου, περιπτώσεις όπως ο Φιντέλ Κάστρο, ο Σαλβατόρ Αλιέντε, ο Ενρίκο Μπερλιγκουέρ αποτέλεσαν χαρισματικές ατομικότητες που ασφαλώς στηρίχθηκαν σε οργανωμένες κομματικές συλλογικότητες, όμως η προσωπική τους εμβέλεια διαμόρφωσε πανίσχυρους δεσμούς με τα λαϊκά στρώματα αλλά και με τη διανόηση, γεγονός που επέτρεψε (στον καθένα ανάλογα με την ιστορική συγκυρία) να αφήσουν ανεξίτηλα ίχνη στην ιστορία της Αριστεράς και του Επαναστατικού Κινήματος.
Συνεπώς, η διαλεκτική-λειτουργική σχέση μεταξύ των θεσμοθετημένων-κομματικών σωμάτων και της ηγεσίας αποτρέπει ένα διττό κίνδυνο: Κατά πρώτον, την αυτονόμηση της ηγεσίας από τις συλλογικές αποφάσεις και, κατά δεύτερον, την αναγόρευση των συλλογικών, κομματικών θεσμών σε ύπατες πηγές πολιτικής εξουσίας, με συνέπεια ο ηγέτης να ασκεί ένα απλό διαχειριστικό ρόλο.
Αριστερά και ηγεσία στον 21ο αιώνα
Στην εποχή μας, η ριζική -δομικού τύπου αλλαγή δεν αφορά μόνο τον τύπο ηγεσίας για ένα κόμμα της Αριστεράς, αλλά την ίδια την αποδυνάμωση και υποταγή της πολιτικής στην υπερδομή του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των κολοσσιαίων επιχειρήσεων. Η υπερδομή αυτή ελέγχει τη σημαντικότερη παραγωγική δύναμη της εποχής μας, την τεχνολογική εξέλιξη κατ’ επέκταση τις κοινωνικές σχέσεις, ενώ διαμορφώνει παράλληλα τον νέο ιδεότυπο του ατόμου-ιδιώτη.
Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο για ένα κόμμα της Αριστεράς το πεδίο της κομματικής αντιπαράθεσης στο εσωτερικό του πολιτικού συστήματος αποτελεί απλώς μια «εισαγωγή» για την είσοδο στο πεδίο της στρατηγικής σύγκρουσης με τα οικονομικά-πολιτικά συμφέροντα που ελέγχουν πλήρως τους κατασταλτικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς.
Αυτό είναι σήμερα το πεδίο της κυρίαρχης αντίθεσης. Συνεπώς, ο ρόλος του κόμματος, η θεσμική του συγκρότηση και λειτουργία, αλλά κυρίως η ηγεσία του αντιμετωπίζουν δυσμενείς συσχετισμούς σε καθεστώτα μετα-δημοκρατίας και σοβαρής αποδυνάμωσης της λαϊκής κυριαρχίας.
Ο ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.
Σε αυτό το πεδίο τής, καθολικού χαρακτήρα, σύγκρουσης βρέθηκαν από το 2012 μέχρι σήμερα ο ΣΥΡΙΖΑ και ο Αλέξης Τσίπρας στη χώρα μας. Γι’ αυτό και ο ΣΥΡΙΖΑ και η ηγεσία του δεν θα κριθούν μόνο στο πεδίο της κυβερνητικής ή της αντιπολιτευτικής πολιτικής, αλλά κυρίως από τη στάση και τις αποφάσεις τους σ’ αυτό το ανώτατο ιστορικά πεδίο σύγκρουσης.
Ασφαλώς η οργάνωση και λειτουργία ενός σύγχρονου κόμματος της Αριστεράς προϋποθέτουν τη χρήση και αξιοποίηση όλων των επιστημονικών-τεχνολογικών εργαλείων, απαιτούν τη συνεχή οργανική διασύνδεση του κομματικού «ενδόκοσμου» με τις κοινωνικές δυνάμεις και τα κινήματα και οφείλουν να στηρίζονται σε όραμα, σε ξεκάθαρους στρατηγικούς στόχους, αλλά και να προτείνουν άμεσες πρακτικές λύσεις.
Ομως, η κρίση του κομματικού φαινομένου που έχει ως αποτέλεσμα την εργαλειακή και ωφελιμιστική σχέση των πολιτών με τα κόμματα και όχι την ταύτισή τους πάνω σε αξίες και θέσεις καθιστά ιδιαίτερα κρίσιμο τον ρόλο της ηγεσίας.
Η ηγεσία δεν αρκεί σήμερα να επιδιώξει να συνάψει «λογικούς δεσμούς» με τους πολίτες και την κοινωνία. Δεν αρκούν οι αριθμοί και τα τυποποιημένα προγράμματα.
Η ηγεσία πρέπει να αποκαταστήσει την αξιοπιστία των ιδεών, να εγείρει τα αισθήματα εμπιστοσύνης των πολιτών και την εκτίμησή τους. Να διευρύνει, τελικά, το κοινωνικό, πολιτικό κεφάλαιο του κόμματος της Αριστεράς που σήμερα δοκιμάζεται.
Σε τέτοιου τύπου όμως επισημάνσεις και ερωτήματα απαντήσεις δεν μπορούν να δώσουν από μόνες τους ούτε η θεωρία ούτε η επιστημονική έρευνα. Γιατί τέτοιου είδους απαντήσεις τις δίνουν μόνο η Ιστορία και οι λαοί.
* Ο Μενέλαος Γκίβαλος είναι αν. καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.
