Στο προηγούμενο κείμενο ήθελα να υπογραμμίσω ότι τα μεγάλα «σήματα», οι μεγάλες παραδοσιακές ιδεολογικοπολιτικές αναφορές (έφερα, ως παράδειγμα, τη σοσιαλδημοκρατία, η οποία έρχεται στην επιφάνεια της συγκυρίας), αφού υπέστησαν ισχυρές αλλοιώσεις ή παραμορφώσεις, πρέπει να επανοηματοδοτηθούν, να ανακτήσουν το διαφεύγον νόημα. Για να ξαναβρούν τη χαμένη πολιτική τους λειτουργικότητα (τη γοητεία τους αποκλείεται, τα περισσότερα ιδεολογικά σχήματα μοιάζουν γερασμένα). Μάλιστα υποσημείωσα ότι θα υπάρξει σήμερα «συνέχεια».
Εν τούτοις οι συνειρμοί των Χριστουγέννων με «τραβούν από το μανίκι». Να θυμηθώ, να ξαναδώ τα παιδικά χρόνια. Να επαναλάβω τα βήματα, τα μέτρα, τη στιχοποιία του Παλαμά, άντε και του Σπεράντσα, να λάβω κάτι πίσω από τον απολεσθέντα χρόνο. Έχουμε καιρό για τη σοσιαλδημοκρατία, για τη νέα Αριστερά, για τις κριτικές. Οι δυσκολίες θέλουν τη μνήμη σύμμαχο. Και όσο περνούν τα χρόνια η μνήμη γίνεται πιο παρεμβατική, πιο ανορθόδοξα επείγουσα.
«Όσο περισσότερο κοιμάσαι, τόσο λιγότερο υπηρετείς» έλεγε ένα γνωμικό που κυκλοφορούσε ανάμεσα στους φαντάρους. Παραφράζοντας λοιπόν, όσο περισσότερο θυμάσαι, τόσο λιγότερο βιώνεις; Δεν πάει έτσι. Δεν αφαιρεί η μνήμη από την πράξη, από τη δράση. Αρκεί να μην την αποσπάς σε μια αποθήκη ξεχωριστή, προφυλαγμένη από την καθημερινή τύρβη. Η ενεργός μνήμη είναι πράξη.
Ξαναγυρνάω λοιπόν στα οκτάρια, άντε και σε κανένα δεκάρι στην έκθεση και την ιχνογραφία, με τα οποία πακετάριζε ο δάσκαλος τα όποια ταλέντα, και τα οποία απωθούνταν ακαριαία, από τα μεγάλα ημερήσια γεγονότα της εποχής: την μπάλα στα διαλείμματα και το ακόμα μεγαλύτερο γεγονός, το οποίο ήταν «την Πέμπτη κλείνουμε και την άλλη μέρα έχουμε τη σχολική γιορτή». Αν είχες αναλάβει να απαγγείλεις ποίημα μπροστά στους συγκεντρωμένους και συγκινημένους γονείς, μετριαζόταν κάπως η χαρά από την αγωνία να το θυμηθείς. Αν όμως, τυχερός, χωνόσουν στη σχολική χορωδία, γλύτωνες κρυμμένος στα πολύφωνα φάλτσα.
Ναι, το σχολείο υπήρξε το μεγαλύτερο γεγονός στους περισσότερους, τουλάχιστον της γενιάς μου. Καθόριζε σχέσεις, διαμόρφωνε κοινωνικά και ψυχολογικά μέτρα, εν μέρει βίαιο (σε σχέση με την ασφάλεια του σπιτιού), εν μέρει λυτρωτικό (αφού εκτόνωνε την καταπληκτική παιδική ζωτικότητα). Αντηχούσε βέβαια (τότε) ο εκπαιδευτικός αυταρχισμός και ο ιδεολογικός, μετεμφυλιακός συντηρητισμός και στο σχολείο, αλλά επινοούνταν και ένα περίπλοκο, αντάρτικο, παιχνίδι. Χαρά, βρε γαμώτο. Χαρά.
Γιοι και κόρες αγροτών, συνεργειάδων, εργατών, υπαλλήλων, ακόμα και γόνο εφοπλιστικής οικογένειας είχα στην τάξη, ένα μείγμα καταγωγών που μπλέκονταν τέλεια σε μια «αταξική» μπάλα και που αγωνιούσε εξίσου στον πίνακα, με το πρώτο θρόισμα των «συνόλων» (που σε έκαναν να αναπολείς την περσινή και καταληπτή, απλή μέθοδο των τριών). Ένα κοινωνικό μείγμα που το ένωνε η κοινή επιθυμία για (σχολική και οικογενειακή) λευτεριά. Να σκάψουμε μια σήραγγα για να δραπετεύσουμε, στα χωράφια, στα δάση, στη θάλασσα.
Με το πέρασμα των χρόνων ανακαλύπτεις ότι σκάβεις ακόμα την απελευθερωτική σήραγγα. Όπως στη «Μεγάλη απόδραση» του Τζον Στάρτζες με τον Στιβ ΜακΚουίν και τον σχετικά άγνωστο Ντόναλντ Πλέζανς. Το σχολείο εξακολουθεί να είναι το κέντρο κοινωνικής ανασύνθεσης. Στο σχολείο εκδηλώνονται οι ιδεολογικές συνηχήσεις, οι αποκλίνουσες, οι τρόποι με τους οποίους η κοινωνία εννοεί.
Πολλές φορές νοιώθω ότι η συλλογική κατάθλιψη αντιστρέφει τη σήραγγα. Σκάβεις προς το σχολείο. Αυτή η αντιστροφή ίσως συμβαίνει με την επίδραση της μνήμης, του χρόνου, αλλά νομίζω πρωτίστως με τη μεγάλη πολιτιστική κατάρρευση που συντελείται. Το σχολείο είναι εκεί. Χριστουγεννιάτικο ή ανοιξιάτικο, ενεργό, ζωντανό, αντιφατικό, αλλά θεμελιακό. Το θέμα είναι το επιμελημένο σκάψιμο της σήραγγας προς τη μεγάλη γνωστική και ηθική ελευθερία.
