Το μοντέλο υπάρχει, είναι δοκιμασμένο, πετυχημένο. Έπρεπε πρώτα να σωθούν τα χρεοκοπημένα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και να μοιραστούν τα τρισεκατομμύρια των επιδοτήσεων στους ισχυρούς της επόμενης ημέρας. Και στη συνέχεια, αφού σώθηκαν με δημόσιο χρήμα αυτοί που έπρεπε να σωθούν, έρχεται στο προσκήνιο το συσσωρευμένο κρατικό χρέος, ο αντιπαραγωγικός δημόσιος τομέας, οι πληθωριστικές πιέσεις, το χάρτινο χρήμα, οι αναλύσεις των Ράινχαρντ και Ρόγκοφ1.
Στις πιο προηγμένες δημοκρατίες όφειλαν, βέβαια, να λογοδοτήσουν εκτελεστικά στελέχη, που, αφού κερδοσκόπησαν με τρόπο εξόφθαλμα παράνομο, χρεοκόπησαν τις επιχειρήσεις τους και τους άλλους. Ακόμη σπανιότερα, όφειλαν επίσης να συνταξιοδοτηθούν πολιτικοί ή κόμματα που είχαν ταυτιστεί υπερβολικά με ό,τι κατέρρεε: Συνήθως, κάποιοι «ρίχνονται στα θηρία», ώστε όσοι υποφέρουν να νιώσουν την απατηλή αίσθηση της δικαιοσύνης που δημιουργεί όχι η ανασυγκρότηση της κοινωνίας σε πιο εξισωτικά πλαίσια, αλλά ένας κυνικός αυτοματισμός που απευθύνεται στα ένστικτα για να επηρεάσει τη λογική. Και στη συνέχεια, αφού πάρουν τα ηνία οι δημοσιογράφοι που ζητούν εδώ και τώρα «λύσεις» για να ξεχαστεί την επομένη αυτό που εξόργιζε την προηγούμενη, ανάλογα με την ατζέντα του ιδιοκτήτη, έρχεται η καταιγίδα: λιτότητα, υφεσιακές πολιτικές, ανεργία, περικοπές μισθών, κράτη - παρίες, κοινωνίες σε δοκιμαστικούς σωλήνες. Φυσικά, υπάρχουν και οι κακοτοπιές, όπως δείχνει η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ και των Podemos, την επαύριο της κοινωνικής καταστροφής που δημιούργησε η πρώτη μεγάλη κρίση του 21ου αιώνα.
Συγκροτημένη ταξική επέλαση
Αυτήν την καλά μελετημένη «αναρχία», που μετατρέπεται σε μια συγκροτημένη ταξική επέλαση, θα βιώσουμε εντός ολίγου. Μια σχεδόν παγκόσμια ύφεση, ως αποτέλεσμα της απορρύθμισης δεκαετιών και των κατακλυσμιαίων ανισορροπιών που προκάλεσε η κατάρρευση του 1989 και οι πόλεμοι της νέας τάξης πραγμάτων, δεν συγκρίνεται, φυσικά, με το εκούσιο κλείσιμο των οικονομιών και των συνόρων για τον περιορισμό μιας μεταδοτικής / φονικής νόσου. Επιπλέον, ακόμη δεν έχουν αρθεί πλήρως οι συνθήκες που θα καταστήσουν αχαλίνωτους αυτούς που τώρα ομνύουν στο όνομα της δημόσιας υγείας και της προστασίας, υποτίθεται, των αδυνάτων. Ωστόσο, όπως στην περίπτωση της προηγούμενης κρίσης, μόλις διασώθηκε το χρηματοπιστωτικό σύστημα και εξασφαλίστηκε ότι οι μετοχές των χρεοκοπημένων επιχειρήσεων θα περνούσαν από το Δημόσιο στους νέους ιδιοκτήτες, μόλις επισημοποιήθηκαν οι αγοραίοι όροι της επικείμενης ανασυγκρότησης, έτσι και σήμερα, μόλις συμβούν αυτά και επιστρέψει ένα είδος κανονικότητας ως αποτέλεσμα της λεγόμενης «ανοσίας της αγέλης», μια σχεδόν οικεία καταιγίδα θα ξεσπάσει. Στις σημερινές συνθήκες τής σχετικά πιο συγκροτημένης πορείας προς το άγνωστο, από την κρίση θα εξέλθει ισχυρότερο το πιο ανεπτυγμένο τμήμα της σύγχρονης οικονομίας: οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες και ο αναδυόμενος βιοτεχνολογικός τομέας. Και το επείγον της πανδημίας θα χαλαρώσει όλους τους δεοντολογικούς ενδοιασμούς, οι οποίοι διαφοροποίησαν την Ε.Ε. από τις ΗΠΑ και αφορούσαν τη ρύθμιση του βιοτεχνολογικού τομέα. Τί ειρωνεία: θα οφείλουμε τη σωτηρία μας (βλ. εμβόλια) στους ένθερμους θιασώτες του προηγούμενου κύματος παγκοσμιοποίησης, στους πρωταγωνιστές της TRIPS2 και των ποικίλων «εναρμονίσεων» της δεκαετίας του 1990. Εκείνοι που σπεύδουν, με το αζημίωτο, να μας σώσουν από τις ανασφάλειές μας είναι εκείνοι που συνέβαλαν τα μέγιστα στη δημιουργία του ανασφαλούς κόσμου στον οποίο ζούμε!
Η μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2012 όφειλε να θέσει υπό αμφισβήτηση τις νεοφιλελεύθερες αυταπάτες που οδήγησαν στο Μάαστριχτ και στις ανιστορικές -στην πιο βεβαρημένη ιστορικά ήπειρο της νεότερης Ιστορίας- ρήτρες ανάπτυξης / ελλειμμάτων / χρέους. Αντίθετα, οδήγησε στην έμπρακτη επιβεβαίωση αυτών των παρωχημένων αντιλήψεων μέσω των τιμωρητικών πολιτικών τής Ε.Ε. προς τις χώρες του Νότου και τη σθεναρή άρνηση της έκδοσης του ευρωομόλογου. Σήμερα, η δημοσιονομική χαλάρωση επετράπη γιατί η κρίση της δημόσιας υγείας άγγιξε καταρχήν τις περιοχές που πρωτοστάτησαν στο κίνημα της παγκοσμιοποίησης και έδρεψαν αλόγιστα τους καρπούς της: Εκεί που η κυκλοφορία ανθρώπων / εμπορευμάτων / χρήματος γίνεται με τους πιο ανηλεείς ρυθμούς, εκεί, συνήθως, και η μεταδοτικότητα του ιού καθιστά πιο επιτακτική την επιβολή καθεστώτων έκτακτης ανάγκης. Φυσικά, πρόκειται μόνο για έναν από τους παράγοντες που επηρέασαν τις χωρικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με την ένταση της πανδημίας - θέμα που δεν αναλύεται στο παρόν κείμενο.
Εκ των υστέρων σβήσιμο της φωτιάς...
Η επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων και επεκτατικών πολιτικών στήριξης του ιδιωτικού τομέα υπήρξε μια όχι απρόσμενη ιστορικά, αλλά σίγουρα εντυπωσιακή συνέπεια της κρίσης του 2008, ιδιαίτερα για τις γενιές που ανδρώθηκαν με τους μυωπικούς φακούς της δεκαετίας του 1990. Η καραντίνα και το κλείσιμο των συνόρων -το σπάσιμο της εθνικής συνέχειας και της διεθνικής κινητικότητας- αποτελεί την κληρονομιά της κρίσης της δημόσιας υγείας που βιώνουμε σήμερα. Εάν ο έλεγχος των κεφαλαιακών ροών υπήρξε ένα κρίσιμο ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης και οικονομικού σχεδιασμού των αριστερών κομμάτων / κινημάτων πριν το 2008, το κλείσιμο των συνόρων που παρατηρούμε σήμερα και το οποίο αναμένεται να διαρκέσει, στις πιο συντηρητικές του εκδοχές, δεν αποτελεί πρόκριμα εθνικών πολιτικών οικονομικής ανάπτυξης που διακήρυσσαν τα αντι-ιμπεριαλιστικά κόμματα της δεκαετίας του 1960 και 1970. Είναι μάλλον προάγγελος της επίτασης των ξενοφοβικών κινημάτων υπέρ της προστασίας του «κορμού του έθνους», που κυριαρχούν στις πολιτικές των περισσότερων κομμάτων, από τον χώρο της Άκρας Δεξιάς μέχρι τις παρυφές της Σοσιαλδημοκρατίας και επέκεινα.
Μια απάντηση στην κρίση εμπιστοσύνης των πολιτών προς τις οικονομικές και πολιτικές ηγεσίες που προκάλεσε η πρώτη οικονομική κρίση του 21ου αιώνα ήταν η ενίσχυση των ξενοφοβικών / ρατσιστικών κομμάτων, τα οποία έθεταν και αυτά στο κέντρο της κριτικής τους τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, είμαστε μάρτυρες της κατίσχυσης αυτής της ιδεολογίας, όπως δείχνει τόσο το τείχος του Τραμπ όσο και η αδυναμία της Ε.Ε. να αφομοιώσει ή να περιθάλψει όσους ζητούν άσυλο ή εργασία. Η «αλληλεγγύη των ΜΕΘ», την οποία επιδεικνύει η Γερμανία προς τους πλούσιους γείτονές της, αποτελεί μεν ενθαρρυντικό στοιχείο [αυτό που, τηρουμένων των αναλογιών, αρνήθηκε να κάνει για τις λιγότερο πλούσιες χώρες με το ευρωομόλογο]. Ωστόσο, η αντιμετώπιση του δημόσιου συστήματος Υγείας και στην Ελλάδα δείχνει ξανά ότι το στίγμα που θα αφήσει η πανδημία δεν εστιάζει στην πρόληψη, αλλά στον κατευνασμό. Και το εκ των υστέρων σβήσιμο της φωτιάς ενέχει πολύ μεγαλύτερο κόστος από το να την αποτρέψεις εν τη γενέσει της ή τουλάχιστον να προλάβεις την καταστροφική της επέλαση. Γι’ αυτό, όσες ασυνέχειες και αν παρατηρούμε μεταξύ των δύο κρίσεων -η τελευταία δεν έχει πλήρως ξετυλίξει το κουβάρι των επιπτώσεών της, η πρώτη έχει καταφέρει να δώσει ικανά δείγματα γραφής-, αυτή η κληρονομιά της πρώτης προς τη δεύτερη αναμένεται να επιδεινώσει τα προβλήματα που σήμερα αντιμετωπίζουμε.
1 Carmen M. Reinhart - Kenneth S. Rogoff, «Growth in a Time of Debt», American Economic Review: Papers & Proceedings, Μάιος 2010, τόμ. 100, τχ. 2, σ. 573-578.
2 Συμφωνία για τα συναφή με τις εμπορικές συναλλαγές δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας -Trade - Related Intellectual Property Agreement.
* Ο Γιάννης Κοκκινάκης είναι επίκουρος καθηγητής Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων στο Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
