του Χρήστου Τριανταφύλλου
Η ποπ κουλτούρα αποτελεί μία από τις πλέον νεφελώδεις έννοιες του σύγχρονου, παγκοσμιοποιημένου, ψηφιοποιημένου κόσμου. Δημιουργεί συζητήσεις για την ουσία, την εννοιολόγηση, την καταγωγή και τη χρήση της. Προκαλεί εντάσεις και αφορισμούς σχετικά με την αξία της, τη θέση της στον σύγχρονο κόσμο και τη σχέση της με άλλα αντίστοιχα φαινόμενα. Αλλά εκτός από αυτά, η ποπ κουλτούρα παράγει και λόγους για την εξουσία, την πολιτική, την ιστορία, και πολλά άλλα, χωρίς να αναγνωρίζεται ότι αυτοί οι λόγοι αφορούν και φιλτράρονται μέσα από αυτήν. Με άλλα λόγια, όταν μιλάμε για την ποπ κουλτούρα, συνήθως μιλάμε για πράγματα που αυτή περικλείει, αλλά όχι για την ίδια. Αυτό συμβαίνει γιατί η ποπ κουλτούρα, όπως κάθε είδος κουλτούρας, είναι ένα «δίκτυο σημασιών» –όπως έλεγαν οι ανθρωπολόγοι της δεκαετίας του 1970–, οπότε είναι πολύ πιο απτό να μιλήσει κανείς για σημασίες, παρά για το ίδιο το δίκτυο που τις συγκροτεί και τους δίνει νόημα.
Το κρίσιμο σημείο, όμως, σε δημόσιο επίπεδο δεν είναι τι είναι η ποπ κουλτούρα, ούτε από πού προέρχεται. Αυτό που θεωρώ ως κρίσιμο είναι να συζητήσουμε γιατί είναι σημαντική η ποπ κουλτούρα. Εστιάζω σε αυτό το σημείο γιατί εν πολλοίς η ποπ κουλτούρα αντιμετωπίζεται ως κάτι ανούσιο και δευτερεύον, από ανθρώπους που στην πραγματικότητα μιλούν γι' αυτήν χωρίς να το συνειδητοποιούν. Ο λόγος είναι ότι εν μέσω μαζικής δημοκρατίας και παγκοσμιοποιημένου ψηφιακού καπιταλισμού, η επιρροή της ποπ κουλτούρας στον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται τα νοητικά μας πλαίσια για τον κόσμο έχει μεγεθυνθεί σημαντικά. Σίγουρα η αντίληψη των ανθρώπων επηρεαζόταν και παλαιότερα από το πολιτισμικό τους περιβάλλον, αλλά πλέον, κυρίως λόγω της κυριαρχίας του ίντερνετ, η ποπ κουλτούρα διαχέεται παντού και ταχύτατα, επανασημασιοδοτώντας ό,τι αγγίζει και, στη συνέχεια, μεταβάλοντας και τους όρους παραγωγής της γνώσης, της πολιτικής και των καθημερινών πρακτικών. Δεν πρόκειται για μια απλή επιτάχυνση της πληροφορίας, αλλά για έναν θεμελιωδώς νέο τρόπο για να κατανοούμε και να κρίνουμε ό,τι βλέπουμε γύρω μας. Θεωρώ σημαντικό να επισημανθεί πως ποπ κουλτούρα δεν είναι μόνο ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, η μουσική και άλλα αντίστοιχα πολιτισμικά προϊόντα. Όταν μιλάμε για ποπ κουλτούρα, μιλάμε για ένα δίκτυο από προϊόντα, συμπεριφορές, τελετουργίες, πρακτικές και δραστηριότητες που αλληλοεξαρτώνται. Ο τρόπος που θα σχολιαστεί και θα χρησιμοποιηθεί σε άλλα πεδία η βασική ιδέα μιας τηλεοπτικής σειράς ανήκει στην ποπ κουλτούρα εξίσου με την ίδια την σειρά.
Αυτό το ζήτημα αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στη σχέσης της ποπ κουλτούρας με την πολιτική, κυρίως γιατί συνήθως θεωρούνται ως δύο εντελώς ξεχωριστά πεδία που δεν πρέπει να συγχέονται λόγω της σοβαρότητας του δεύτερου και του χαμηλού επιπέδου του πρώτου. Είμαστε, όμως, μακριά πια από την εποχή που η μόνη ανάλυση της ποπ κουλτούρας ήταν ότι είναι χαμηλού επιπέδου, σε αντίθεση με την υψηλή κουλτούρα-πραγματική τέχνη που είναι υψηλού επιπέδου. Αντίθετα, η ανάλυση της αλληλεπίδρασης της ποπ κουλτούρας με την πολιτική είναι κομβική για την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας και των δύο πεδίων. Η πολιτική διάσταση έργων της ποπ κουλτούρας αναλύεται συχνά1, αλλά η ποπ διάσταση της σύγχρονης πολιτικής αποφεύγεται συνήθως μετά βδελυγμίας, και από τη Δεξιά και από την Αριστερά. Όποτε κάποιος αναφέρεται, δε, σε αυτό το θέμα, συνήθως το κάνει με καταγγελτική ή σκωπτική διάθεση. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, χάνεται από τη μεγάλη εικόνα ένα σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης μαζικής πολιτικής.
Επειδή το συντριπτικά μεγαλύτερο κομμάτι προϊόντων μαζικής αποδοχής της ποπ κουλτούρας –αλλά και συμπεριφορές σχετικά με αυτά– έρχεται από τις ΗΠΑ, θα εστιάσω σε ένα παράδειγμα συμπλοκής ποπ κουλτούρας και πολιτικής από τη χώρα αυτή. Στο πλαίσιο της μαζικής κινητοποίησης διαφορετικών ομάδων προς υποστήριξη του Μπέρνι Σάντερς (για τον οποίο έχουν φιλοξενήσει διαφωτιστικά άρθρα τα Ενθέματα), πριν από μερικούς μήνες εμφανίστηκε στον δημόσιο διάλογο το ζήτημα των Bernie Bros. Ο όρος εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 2015 σε ένα αιχμηρό σατιρικό άρθρο του περιοδικού Atlantic και εξαπλώθηκε γρήγορα, συνδεόμενος κυρίως με την καταφανώς μεγαλύτερη υποστήριξη που λαμβάνει ο Σάντερς από λευκούς μεσοαστούς νέους σε σχέση με την Κλίντον. Ο ανθρωπότυπος του Bernie Bro εδράζεται απόλυτα στην ποπ κουλτούρα, και σχετίζεται άμεσα με την μεγάλη συζήτηση που εκτυλίσσεται τα τελευταία χρόνια στο ίντερνετ για τα identity politics, τις μειονότητες, τον φεμινισμό και την πολιτική ορθότητα. Η πολεμική για τον όρο «Bernie Bro» αφορά ομάδες λευκών νεαρών ανδρών-υποστηρικτών του Σάντερς που θεωρήθηκε πως συχνά εκφράζονται προσβλητικά και σεξιστικά απέναντι σε υποστηρικτές της Κλίντον. Οι υποστηρικτές του Sanders αντεπιτέθηκαν, τονίζοντας ότι ο όρος είναι υβριστικός και κατασκευασμένος αποκλειστικά για προπαγάνδα, ενώ και ο ίδιος ο μηχανισμός της εκστρατείας του Sanders συνέστησε στους υποστηρικτές προσοχή, ευγένεια και σεβασμό όταν διαφωνούν στο ίντερνετ με αντιπάλους. Τα ΜΜΕ που υποστηρίζουν την Clinton στηρίχθηκαν ιδιαίτερα στο γεγονός, τονίζοντας ότι οι επιθέσεις κατά της υποψήφιας για το χρίσμα των Δημοκρατικών γίνονται αποκλειστικά στη βάση ότι είναι γυνάικα. Μάλιστα, οι υποστηρικτές του Sanders υποστηρίζουν ότι η πολεμική κατά των Bernie Bros είναι μια τακτική για να εκμηδενιστεί οποιοδήποτε πολιτικό επιχείρημα εναντίον της Κλίντον. Μια εις βάθος ανάλυση του θέματος θα χρειαζόταν πολύ μεγαλύτερη έκταση από αυτήν ενός άρθρου –καθώς δεν θεωρώ πως πρόκειται για περίπτωση όπου απλώς κάποιος έχει «δίκιο»–, οπότε θα περιοριστώ στο να χρησιμοποιήσω την ίδια την ανάδυσή του ως παράδειγμα.
Το ζήτημα είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί μετατοπίζει ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτικής διαμάχης στα identity politics. Μάλιστα, φαίνεται πως το φαινόμενο δεν περιορίζεται σε «νέους που τσακώνονται στο ίντερνετ», αλλά είναι κομβικό χαρακτηριστικό της προεκλογικής περιόδου στις ΗΠΑ. Ενδεικτικά, η Κλίντον αξιοποίησε το ζήτημα χρησιμοποιώντας σχετικές δηλώσεις υψηλά ιστάμενων προσώπων στην αμερικανική πολιτική ζωή. Τόσο η στήριξη από τα «ψηφιακά κάτω» (δραστηριότηες τύπου grassroots), όσο και η τοποθέτηση των identity politics στο επίκεντρο συνδέονται με την ποπ κουλτούρα και με τον τρόπο που αυτή εισέρχεται ηχηρά πλέον στο πολιτικό προσκήνιο. Χαρακτηριστικό είναι πως μέρος της διαμάχης για τους Bernie Bros είναι μια σειρά από memes που πραγματεύονται τον πολιτικό αγώνα με αμιγώς ποπ τρόπο, αναπλαισιώνοντας τις πολιτικές απόψεις στα μάτια ενός κοινού που έχει μάθει να σκέφτεται και να κρίνει την πολιτική και την καθημερινότητά του σε ιντερνετικές φόρμες. Η ποπ λειτουργία της πολιτικής παράγει και με τη σειρά της νέα νοήματα: η δημογραφική πραγματικότητα, αλλά και μια συγκεκριμένη επιτέλεση του φύλου, δημιούργησε ως πολιτικό όπλο το στερεότυπο του Bernie Bro στη βάση σχηματοποιήσεων και –συχνά άδικων– γενικεύσεων πάνω σε πραγματικές συμπεριφορές, το οποίο με τη σειρά του ανατροφοδότησε και μετατόπισε τον πολιτικό διάλογο με νέους, ενίοτε πολύ γόνιμους τρόπους που δεν θα μπορούσαν να αρθρωθούν μέσα στον «παραδοσιακό» πολιτικό διάλογο.
Το διακύβευμα στην πολιτική είναι σε μεγάλο βαθμό η ταυτότητα των ανθρώπων, και αυτό δεν είναι φαινόμενο των τελευταίων ετών. Η διαφορά είναι πως η μεγάλη ορατότητα των identity politics στη δημόσια σφαίρα μάς επιτρέπει να δούμε όψεις που μέχρι πρότινος βρίσκονταν στο σκοτάδι. Η «παραδοσιακή» πολιτική φαίνεται εκ πρώτης όψεως πιο σοβαρή και πιο εστιασμένη στα πραγματικά προβλήματα. Δεν πρόκειται όμως για δίπολο «σοβαρής» εναντίον «ποπ» πολιτικής∙ πρόκειται για ένα πολυπρισματικό φαινόμενο, όπου τα νήματα που ενώνουν τα παραδοσιακά πολιτικά προβλήματα με άλλες όψεις της αυτοαντίληψης των ανθρώπων γίνονται πιο σαφή. Η ποπ κουλτούρα ως δίκτυο και ως παράγοντας διαμόρφωσης φίλτρων μέσα από τα οποία κατανοούμε τον κόσμο αξίζει να προσεχθεί και να πάρει τη θέση της στις μεταβλητές που διαμορφώνουν το ποιοι πιστεύουμε πως είμαστε και το ποιοι πιστεύουμε πως είναι οι άλλοι. Το γεγονός ότι η κεντρική πολιτική σκηνή της πιο επιδραστικής χώρας στον πλανήτη αποικίζεται πλέον από ζητήματα που συνδέονται φανερά με την ποπ κουλτούρα είναι ενδεικτικό.
Αν δούμε αυτά τα ζητήματα ως αποπροσανατολισμό από άλλα σημαντικότερα, ως κουτσομπολιό ή ως προβλήματα ανθρώπων που δεν έχουν άλλα προβλήματα (όπως ακούστηκε για το θέμα με τα Όσκαρ), τότε θα χάσουμε την μεγάλη εικόνα: μέσα από νέα κανάλια, οι άνθρωποι μπορούν πλέον να θίγουν και νέα ζητήματα, να τα συνδέουν με παλαιότερα και να συζητούν για το τι τους διαμορφώνει ως άτομα και ως μέλη μιας κοινωνίας που είναι πολύ πιο άνιση σε πολλαπλά επίπεδα (ταξικά, έμφυλα, φυλετικά). Και ειδικά από μια αριστερή σκοπιά, η μαζική –όπως αποκαλούνταν παλαιότερα– κουλτούρα μπορεί να αποτελέσει ένα από τα βασικότερα διακυβέυματα.
*Ο Χρήστος Τριανταφύλλου είναι υποψήφιος δρ σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστημίο Αθηνών και αρχισυντάκτης του ηλεκτρονικού περιοδικού ΣΚΡΑ-punk
* Ο τίτλος αποτελεί αναφορά στη συλλογή διηγημάτων του Raymond Carver, Για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για αγάπη.
Πολιτική και ποπ κουλτούρα: Βίοι παράλληλοι
Μετά από τρία επιτυχημένα πάρτι και πριν το τέταρτο, αποφασίσαμε να κινηθούμε και σε λίγο διαφορετικά νερά. Εδώ και παραπάνω από 2 χρόνια, το ΣΚΡΑ-punk ασχολείται συστηματικά με την ποπ κουλτούρα, με την πολιτική, και –κυρίως– με τη σύνδεση των δύο.
Ζώντας σε καιρούς μαζικής πολιτικής και μαζικής παραγωγής πολιτισμικών προϊόντων, έχει μεγάλη σημασία να συζητάμε για την παράλληλη λειτουργία αυτών των δύο, με έμφαση στην εμπλοκή του σώματος των πολιτών. Ταυτόχρονα, εξίσου σημαντικός είναι στην εξίσωση και ο ρόλος των ΜΜΕ –παραδοσιακών και ψηφιακών–, ως εργαλείου διαμεσολάβησης και δημιουργίας νέων συσχετισμών στις σχέσεις ποπ κουλτούρας και πολιτικής. Όντας από τα λίγα περιοδικά που επιμένουν τόσο να τονίζουν αυτή τη σύνδεση σε μια εποχή που θεωρούμε πως είναι απαραίτητο, καλέσαμε τρεις εκλεκτούς ομιλητές που ασχολούνται εις βάθος με το θέμα, με την προοπτική να ξεκινήσει μια σχετική γόνιμη δημόσια συζήτηση.
Την Πέμπτη οργανώνει την πρώτη του εκδήλωση, «Πολιτική και Ποπ Κουλτούρα. Βίοι Παράλληλοι». Ομιλητές: Θοδωρής Δημητρόπουλος (δημοσιογράφος/ Flix.gr, Oneman.gr), Μάρθα Μιχαηλίδου (Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Γιάννης-Ορέστης Παπαδημητρίου (δημοσιογράφος/περιοδικό «Unfollow», εφημερίδα «Η Εποχή»). Συντονιστής: Χρήστος Τριανταφύλλου.
Την Πέμπτη, 31 Μαρτίου, ώρα 19.30, στο Kreuzberg Urban Culture Bar (Πλαταιών 36, Κεραμεικός). Θα ακολουθήσει ποτό, με dj set από τον Archivist.fm.
1 Μια τέτοια απόπειρα έκανα στο άρθρο μου «Το Sens8 και η ατελής ριζοσπαστικότητα της ποπ κουλτούρας», στο τεύχος 45 του περιοδικού Unfollow.
