Τα τελευταία χρόνια βιώνουμε μια έντονη κρίση σε σχέση με τη στέγαση στην Ελλάδα. Η ραγδαία αύξηση των ενοικίων σε συνδυασμό με τους χαμηλούς μισθούς και την ακρίβεια έχουν διαμορφώσει ένα εξαιρετικά δύσκολο σκηνικό για τους πολίτες, που κυριολεκτικά παλεύουν να βγάλουν τον μήνα. Αντίστοιχη είναι η εικόνα και σε άλλες χώρες του Νότου, όπου μεγάλα funds εξαγοράζουν χιλιάδες κατοικίες και μετατρέπουν τις τιμές των ακινήτων σε χρηματιστήριο. Οι πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης, αλλά και το χαμηλό κόστος της Golden Visa κάνουν τα πράγματα στη χώρα μας ίσως ακόμα πιο δύσκολα.
Τα τελευταία χρόνια νέοι και νέες ερευνητές και ερευνήτριες ασχολούνται εκτενώς με την κρίση στέγης που βιώνουν πολλές χώρες στην Ευρώπη. Δεν καταγράφουν απλώς το πρόβλημα, προσπαθούν να αναδείξουν και λύσεις για την πρόσβαση σε αξιοπρεπή και προσιτή στέγη. Μιλήσαμε με τρεις από αυτούς, με αφορμή τη διοργάνωση συνάντησης ερευνητών/τριών από τη Νότια Ευρώπη στη Θεσσαλονίκη: τον υποψήφιο διδάκτορα Κοινωνικής Γεωγραφίας στην Ουψάλα Νίκο Βράντση, τη δρα Πολιτικής Οικονομίας, μεταδιδακτορική ερευνήτρια σε θέματα στέγασης Χριστίνα Σακαλή και τον μεταδιδακτορικό ερευνητή στο Open University Φίλιππο Κατσίνα.
Πριν από λίγες ημέρες διοργανώσατε στη Θεσσαλονίκη ένα εργαστήριο σε σχέση με την κρίση στέγης που βιώνουν πολίτες των χωρών της Νότιας Ευρώπης. Μιλήστε μας για τον σκοπό του και για τα θέματα που συζητήθηκαν.
ΧΡ. Σ.: Το εργαστήριο αυτό ήταν μια συνάντηση ερευνητριών/ών από χώρες της Νότιας Ευρώπης με στόχο τη συζήτηση γύρω από θέματα που διαμορφώνουν το πεδίο της κατοικίας στο νοτιοευρωπαϊκό πλαίσιο. Τα τελευταία χρόνια σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης παρατηρείται μια οξυμένη στεγαστική κρίση και αδυναμία πρόσβασης σε οικονομικά προσιτή κατοικία. Μας ενδιαφέρει να διερευνήσουμε τη σύνδεση ανάμεσα στις διαδικασίες της χρηματιστικοποίησης της κατοικίας, του εξευγενισμού (gentrification) και της τουριστικοποίησης που βρίσκονται στον πυρήνα της αυξανόμενης στεγαστικής επισφάλειας τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Στο πλαίσιο του εργαστηρίου, διοργανώσαμε μάλιστα μια ανοιχτή εκδήλωση με συλλογικότητες της Θεσσαλονίκης για να συζητήσουμε προτάσεις και τρόπους διεκδίκησης της πρόσβασης σε αξιοπρεπή κατοικία.
Ποιες είναι οι χώρες στις οποίες εστιάζετε στη Νότια Ευρώπη; Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά τους σε σχέση με το ζήτημα της στέγης;
Φ. Κ.: Εστιάζουμε στην Πορτογαλία, στην Ισπανία, στην Ιταλία και στην Ελλάδα, στις οποίες έχουν πραγματοποιήσει έρευνα οι συμμετέχουσες/οντες στο εργαστήριο. Στην περίοδο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι χώρες αυτές χαρακτηρίζονταν από πολλά κοινά στην πρόσβαση στην κατοικία και στις πολιτικές στέγης (ή στην έλλειψή τους), μεταξύ άλλων: 1. Υψηλά ποσοστά ιδιοκτησίας κατοικίας και ιδιοκατοίκησης. 2. Υψηλά ποσοστά δεύτερης κατοικίας. 3. Έλλειψη κοινωνικής / δημόσιας κατοικίας. Έπειτα από την οικονομική κρίση του 2007-2008 αυτά τα χαρακτηριστικά άρχισαν να αλλάζουν με διαφορετικές αφετηρίες (π.χ., κρίση δημόσιου χρέους στην Ελλάδα και «φούσκα» ακινήτων στην Ισπανία), δημιουργώντας προϋποθέσεις για την είσοδο μεγάλων επενδυτών στην αγορά κατοικίας. Παράλληλα, η πρόσβαση στη στέγη στα μεγάλα αστικά κέντρα και σε άλλους τουριστικούς προορισμούς επηρεάστηκε από την άνθηση των βραχυχρόνιων μισθώσεων και την τουριστικοποίηση.
Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα καταγράφεται ραγδαία αύξηση των τιμών των ακινήτων, με εκατομμύρια πολίτες να αναγκάζονται να καταβάλλουν πολύ μεγάλο μέρος του εισοδήματός τους για να έχουν πρόσβαση σε ασφαλή στέγη. Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτή τη στεγαστική κρίση; Πιστεύετε ότι μπορεί να επιδεινωθεί περισσότερο η κατάσταση;
ΧΡ. Σ.: Πράγματι, στην Ελλάδα το ποσοστό επιβάρυνσης από το στεγαστικό κόστος είναι σταθερά το μεγαλύτερο σε όλη την Ευρώπη. Σε αυτό έπαιξε μεγάλο ρόλο η φτωχοποίηση του πληθυσμού ως επακόλουθο της κρίσης και των πολιτικών λιτότητας. Ταυτόχρονα, επιδιώχθηκε και μια αναδιάρθρωση του κλάδου της κατοικίας, η οποία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Η μεγάλη πτώση των τιμών των ακινήτων κατά τη διάρκεια της κρίσης σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, όπως η άνθηση των βραχυχρόνιων μισθώσεων, η τουριστικοποίηση, το πρόγραμμα της Χρυσής Βίζας και άλλες πολιτικές, δημιούργησαν ιδιαίτερα προσοδοφόρες ευκαιρίες για υπερεθνικά κεφάλαια και funds, τα οποία ειδικεύονται στην αγορά περιουσιακών στοιχείων σε κρίση (τα λεγόμενα distressed assets), με σκοπό στη συνέχεια τη μεταπώληση ή την εκμίσθωσή τους για την απόσπαση μεγάλων υπεραξιών. Οι παραπάνω διαδικασίες οδηγούν σε σημαντικές αυξήσεις των τιμών των ακινήτων και των ενοικίων, και φαίνεται ότι θα συνεχιστούν όσο βαθαίνει και η χρηματιστικοποίηση της κατοικίας.
Ως ερευνητές αλλά και ενεργοί πολίτες, ποιες πολιτικές πιστεύετε ότι θα πρέπει να ακολουθηθούν στην Ελλάδα για την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης; Τι μπορούν να κάνουν οι πολίτες που αντιμετωπίζουν οι ίδιοι πρόβλημα με τη στέγαση;
Ν. Β.: Το σημαντικότερο πρόβλημα στα αστικά κέντρα είναι η αύξηση των τιμών των ενοικίων, που μας αναγκάζει να ξοδεύουμε ένα τεράστιο μέρος των χαμηλών μισθών μας για να πληρώνουμε νοίκια σε μικρούς και μεγαλύτερους ραντιέρηδες. Για να αντιμετωπιστεί αυτό, υπάρχει ένα ρεπερτόριο προτεινόμενων παρεμβάσεων. Αξίζει να αναφερθεί ο φορέας κοινωνικής μίσθωσης της ΜΑΘ, που ζητάει να του παραχωρηθούν κενά ακίνητα που ανήκουν σε δήμο και Δημόσιο για να τα ανακατασκευάζει και να τα νοικιάζει με ενοίκιο χαμηλότερο της αγοράς. Αυτή η προσπάθεια αντιστέκεται στη λογική που θέλει το κράτος να λειτουργεί ως μεσιτικό γραφείο που προσβλέπει στο μεγαλύτερο δυνατό κέρδος από την εκμετάλλευση των περιουσιακών του στοιχείων.
Αναγκαίο για να μπορέσουμε να διεκδικήσουμε την υλοποίηση όλων αυτών των προτάσεων είναι ένα πολιτικό υποκείμενο ικανό να διεκδικεί και να ακούγεται. Παρότι τα υψηλά νοίκια είναι ίσως τώρα το σημαντικότερο κοινωνικό ζήτημα, δεν έχουμε μια μαχητική οργάνωση ενοικιαστών που να αντιστέκεται οργανωμένα στην ένωση ιδιοκτητών, η οποία αποτελεί προνομιακό συνομιλητή της κυβέρνησης. Οι ακραίες συνθήκες επισφάλειας στις οποίες μας εγκλωβίζουν οι χαμηλοί μισθοί και το υψηλό κόστος ζωής δεν μας αφήνουν πολλά περιθώρια να οργανωθούμε. Αλλά αν γίνει ένα πρώτο βήμα, γειτονιά-γειτονιά, σωματείο-σωματείο, θα γίνουν και τα επόμενα.
Ποια παραδείγματα εναλλακτικής διαχείρισης της στέγης έχουμε από τη διεθνή εμπειρία που θα μπορούσαν να βρουν εφαρμογή στην Ελλάδα;
Ν. Β.: Θα απέφευγα να κοιτάξω προς συλλόγους ενοικιαστών που απλώς ασχολούνται με την παροχή νομικών συμβουλών και θα κοίταζα προς μαχητικότερες ενώσεις ενοικιαστών που αποτελούν πολιτικά υποκείμενα, όπως το Sindicat de Llogateres της Βαρκελώνης και το MGB στο Βερολίνο. Με ασπόνδυλους συλλόγους δεν θα μπορούσαν να στηριχτούν σταθερά οι παρεμβάσεις θεσμικών οργάνων προς το δημόσιο όφελος και δεν θα μπορούσε να υπάρξει σταθερή αντίσταση στις κερδοσκοπικές τακτικές των ραντιέρηδων. Θα κοίταζα τον τρόπο με τον οποίο δημοτικές Αρχές, όπως στη Βαρκελώνη, διαμόρφωσαν στρατηγικές διαχείρισης της δημοτικής γης ώστε να παραχωρείται κατά προτεραιότητα σε συνεταιριστικά σχήματα κατοικίας. Αλλά θα κοίταζα και σε δικούς μας δήμους, όπως στον Δήμο Πάτρας, που προσπαθεί να χρησιμοποιεί δικά του μηχανήματα και δικούς του εργάτες για να χτίσει -έστω και σε μικρό βαθμό- το δομημένο περιβάλλον της Πάτρας, βάζοντας ένα ανάχωμα στην κερδοσκοπία του κατασκευαστικού κεφαλαίου και στην πολιτική οικονομία της πελατειακότητας.
