Όσο απομακρύνεσαι απ’ τον σταθμό του ηλεκτρικού στο Νέο Ηράκλειο και κατευθύνεσαι προς το Ολυμπιακό Στάδιο έρχεσαι μπροστά σε ορισμένες εικόνες που ταιριάζουν κυρίως στην ύπαιθρο και στα παλιότερα χρόνια της περιοχής. Σπίτια με αυλές και εσπεριδοειδή. Κάποιες μικρές καλλιέργειες. Κληματαριές. Ακόμη και κότες. Κάθε μέρα, μου είπε μια γιαγιά, πηγαίνει το εγγόνι με το καρότσι για να του δείξει τον κόκορα που έρχεται στα κάγκελα. Η αίσθηση αυτή διακόπτεται βγαίνοντας στην άσφαλτο της Μαρίνου Αντύπα -το ταξίδι στον χρόνο κρατά μόνο όσο ο πεζόδρομός της-, για να συνεχιστεί όμως κάποια μέτρα παρακάτω, μετά τη διασταύρωση των Λεωφόρων Κύμης και Σπύρου Λούη στην περιοχή της Αλσούπολης (συνοικία της Ν. Ιωνίας).
Εκεί όπου επίσης διασώζουν την καθημερινότητά τους τα χαμηλά σπίτια και παρατηρούνται ακόμη στενά δρομάκια, άτακτη δόμηση, ανοιχτές εκτάσεις με παρατημένες δοκούς, σιδεριές και μπάζα, ή αλλιώς αντικρίζεις την άποψη για τους εναπομείναντες άδειους χώρους της πόλης.
Εντός του οικοπέδου που οριοθετούν καθώς εκτείνονται οι δρόμοι Αλσουπόλεως και Λέσβου βρίσκεται μια εγκατάσταση μάλλον αδιάφορη για τον περαστικό. Για τους πιο νέους είναι μια ακόμη μονάδα που είχε εγκαταλειφθεί πριν καν γεννηθούν. Ελάχιστοι μπαίνουν σε δεύτερη σκέψη για την καθημερινότητα που κάποτε τη συνόδευε.
Μία τρύπα στο συρματόπλεγμα, στην περίφραξη που την περιβάλλει, προδίδει τη σημερινή της χρησιμότητα. Δύο μαθητές χαζεύουν από ένα ψηλό σημείο του κτίσματος την κίνηση στις λεωφόρους, μεταξύ αυτών και εκείνη στην Κύμης. Από εκεί θα μπορούσε κάποιος να πιάσει το νήμα και να ξετυλίξει το κουβάρι. Να έρθει αντιμέτωπος με το παρελθόν από μια άλλη σκοπιά τώρα, όχι της φύσης, αλλά της εργασίας.
Λιγνιτωρύχοι από την Κύμη
Η Λεωφόρος Κύμης πήρε το όνομά της από τους λιγνιτωρύχους της περιοχής στην Εύβοια, η οποία υπήρξε η πρώτη διδάξασα στο πεδίο, πριν ακόμη και απ’ το Λαύριο. Το άνοιγμα των λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας - Ηρακλείου τους βρήκε μέσα στις στοές. Ήταν η πλειοψηφία ανάμεσα σε 400 εργάτες, με 60 απ’ τους υπόλοιπους να είναι από τη Μήλο και 50 από τις γύρω περιοχές.
Η μόνη εγκατάσταση που έχει μείνει τρόπον τινά όρθια είναι το σιλό φόρτωσης λιγνίτη από τα Λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας. Ένας πύργος μ’ ένα μεγάλο χωνί στο κάτω μέρος, απ’ όπου έπεφτε το κάρβουνο στις καρότσες των φορτηγών. Για να καταλήξει εκεί υπήρχε μια αλυσίδα παραγωγής που έφτανε στα έγκατα της γης και στον ρύκτη που χτύπαγε το κοίτασμα για να πέσει στα 170 μέτρα βάθος.
Η τοποθεσία των λιγνιτωρυχείων -μπορούσες να πας με τα πόδια στο κέντρο της Αθήνας- αποτέλεσε στην αρχή πλεονέκτημα. Σε συνδυασμό με το ότι ο λιγνίτης τους θεωρούνταν τότε ο πιο ποιοτικός στη χώρα και στην Κατοχή ο ανεφοδιασμός απ’ το εξωτερικό ήταν ανέφικτος κάποιες φορές, τα λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας - Ηρακλείου εξελίχθηκαν στην κυριότερη πηγή καυσίμου για την ηλεκτροδότηση της πρωτεύουσας. Με την άνοδο της αστικοποίησης ωστόσο απ’ τη δεκαετία του ’50 και την περικύκλωσή τους από πολυκατοικίες, εξάντλησαν όλα τ’ αποθέματα που ήταν πλέον διαθέσιμα και σταμάτησαν να λειτουργούν οριστικά το 1958.
Συνεχείς αγώνες
Παρά το μικρό σχετικά διάστημα λειτουργίας, ούτε εικοσαετία καλά-καλά, οι εργάτες των λιγνιτωρυχείων είχαν προλάβει να γράψουν ιστορία με συνεχόμενους ανυποχώρητους αγώνες, τόσο την περίοδο της Κατοχής όσο και μετά. Το τίμημα συχνά ήταν βαρύ. Το 1942 οι Δημήτρης Μαρούλης και Πέτρος Κοφινάκος εκτελέστηκαν με την κατηγορία της συμμετοχής και υποκίνησης σε απεργία για την κάλυψη των επισιτιστικών τους αναγκών και σκοπό το μέγιστο δυνατό σαμποτάζ στην παραγωγή.
Ακολούθησε η απεργία αλληλεγγύης στους τροχιοδρομικούς την 1η Σεπτεμβρίου του 1943 (κατηγορούνταν για σκόπιμες φθορές στα τραμ) και οι εν ψυχρώ εκτελέσεις των ανθρακωρύχων Γεράσιμου Κεραμιδά (32 ετών), Παναγιώτη Γεωργίου (60 ετών) και Παναγιώτη Κούτρα (25 ετών) από χωροφύλακες σε μεγαλειώδη διαδήλωση. Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία των Ταγμάτων Ασφαλείας που πυροβόλησαν εναντίον συγκεντρωμένων χωρίς την εντολή ή συμμετοχή των κατοχικών δυνάμεων.
Δυστυχώς, το χρονικό του αίματος δεν σταματά εκεί. Είκοσι δύο άτομα εκτελέστηκαν από χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες στις 15 Μαρτίου του 1944, στο μπλόκο της Καλογρέζας, που θεωρούνταν μαζί με την Κοκκινιά εκκολαπτήρια του ΕΑΜ. Τα μισά, τουλάχιστον, θύματα απ’ όσους εκτελέστηκαν ήταν λιγνιτωρύχοι.
Μετά την Κατοχή
Ταυτόχρονα όμως δεν σταματά και το χρονικό των αγώνων. Μετά την Κατοχή, οι κινητοποιήσεις συνεχίστηκαν με κύριες διεκδικήσεις την αύξηση των χαμηλών ημερομισθίων, την καταβολή των καθυστερούμενων αποδοχών και την τήρηση των όρων υγιεινής και ασφάλειας. Η απεργία του πετυχημένου τους αγώνα το 1952 κράτησε 32 ολόκληρες ημέρες. «Όλο αυτό το διάστημα, οι γυναίκες μάζευαν χόρτα και αγόραζαν λίγο λάδι και ψωμί βερεσέ, είχαν όμως πεποίθηση ότι θα νικήσουμε και νικήσαμε», έγραφε στο προσωπικό του ημερολόγιο ο πρόεδρος του σωματείου τους Γιώργος Βρούστης.
Σήμερα δεν είναι πολλοί όσοι γνωρίζουν για εκείνες τις ημέρες στις στοές. Είναι πολλά τα χρόνια που στους δρόμους του κάτω κόσμου δεν έχει πια ζωή. Κάποιοι όμως επιμένουν διαφορετικά. Τα μέλη του Άλλου Τόπου Επικοινωνίας και Πολιτισμού, ενός συλλόγου που τον ενδιαφέρει ν’ αναδείξει την τοπική ιστορία της περιοχής, μας μίλησαν για τον κίνδυνο να χαθεί και το τελευταίο αποτύπωμα των λιγνιτωρυχείων όπως και για τη σημασία που έχει να εξελιχθεί αυτό σε μια νέα στέγη όπου ο κόσμος αντί να υποφέρει θα μαθαίνει.
Η ιστορία των λιγνιτωρυχείων δεν μπορεί να γίνει γκαράζ
Πριν από λίγο καιρό ο Δήμος Νέας Ιωνίας ανακοίνωσε ότι έχει την πρόθεση να αγοράσει απευθείας ή ν' απαλλοτριώσει τον χώρο στην Αλσούπολη, με σκοπό να εγκαταστήσει απορριμματοφόρα και άλλα μηχανήματα της Διεύθυνσης Περιβάλλοντος. Η σχετική ενημέρωση προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων, με αναφορές που εστίαζαν κυρίως στην κοντινή απόσταση σχολικών μονάδων από το σημείο. Υπάρχει όμως και το κομμάτι της μνήμης. Τη σημασία της είχε αναδείξει ο Άλλος Τόπος με ημερολόγιο που κυκλοφόρησε το 2020 και παρουσίαζε την ιστορία των λιγνιτωρυχείων. Με φόντο το σιλό, τον πύργο φόρτωσης του λιγνίτη, μιλήσαμε με τρία μέλη του συλλόγου που μας εξήγησαν γιατί έχει αξία να διασωθεί και να αναδειχθεί ως το τελευταίο ορατό ίχνος από τη λειτουργία των λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας.
Δήμητρα Κουντή, δημοσιογράφος: Να διασωθεί η ιστορική μας μνήμη
Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να διασωθεί η μνήμη, και αυτό γιατί: Μιλάμε για μια περιοχή τόσο στο Ηράκλειο όσο και στην Ιωνία (δηλαδή την παλιά Καλογρέζα, η οποία έχει ενσωματωθεί) που, πέρα απ’ το ότι υπήρξαν εδώ τα λιγννιτωρυχεία, συνδέθηκε με αγώνες και θυσίες. Ακόμη και σήμερα, όταν περπατάς την περιοχή θα σου πουν "εγώ είμαι γιος λιγνιτωρύχου, εγώ είμαι συγγενής λιγνιτωρύχου, η θεία μου, ο θείος μου, ο πατέρας μου".
Ανθή Χαρώνη, φυσικός: Εδώ είχαμε το ενεργειακό σχέδιο Μάρσαλ
Σ’ αυτήν εδώ την περιοχή είναι σαν να συσσωρεύεται η Ιστορία και της κατοχικής Ελλάδας και της μετακατοχικής Ελλάδας. Δηλαδή ένα σημαντικό ζήτημα είναι ότι τα λιγνιτωρυχεία εδώ είναι από τα πρώτα και τα λίγα τα οποία χρηματοδοτήθηκαν από το σχέδιο Μάρσαλ. Άρα, παρατηρώντας την πορεία αυτής της εταιρείας, παρακολουθείς και πώς λειτούργησε και πώς εφαρμόστηκε σ’ έναν βασικό τομέα, που είναι το ενεργειακό, το σχέδιο Μάρσαλ.
Ευστάθιος Χιώτης, μεταλλειολόγος-μηχανικός του ΙΓΜΕ: Μουσείο, γιατί από εδώ ξεκίνησε ο λιγνίτης
Δεν είναι μόνο η διαχείριση αυτού του έργου που υπάρχει και μας ενδιαφέρει. Το βλέπουμε επίσης σαν μια στέγη, σαν ένα χώρο που θα στεγάσει ένα μουσείο. Έχουμε την ευκαιρία μέσα από αυτόν τον χώρο να παρουσιάσουμε την εξέλιξη του εξηλεκτρισμού στην Ελλάδα χάρη στον λιγνίτη που ξεκινάει από την Καλογρέζα, συνεχίζει στο Λαύριο, φτάνει στην Πτολεμαΐδα και στην Κοζάνη και μέχρι σήμερα είναι ενεργός. Επομένως, πέρα από τη διατήρηση αυτού του τσιμεντένιου κατασκευάσματος που έχει την ιστορία του, μας ενδιαφέρει η δημιουργία μιας στέγης όπου θα φιλοξενήσουμε την ιστορία αυτή που δεν πρέπει να πάει χαμένη και κυρίως θα έχει έναν παιδαγωγικό ρόλο. Θα είναι ένα μουσείο που θα περιγράφει σε μικρογραφία τους αγώνες της Ελλάδας από τη γερμανική Κατοχή μέχρι σήμερα.
