Το παρόν κείμενο συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς με τίτλο «Ενημέρωση & ΜΜΕ στην Ελλάδα σήμερα. Παθογένειες, τάσεις & προοπτικές»
1. Οι ορατοί μηχανισμοί της διαπλοκής
Ένα από τα φαινόμενα της εποχής μας, είναι ο συνεχής περιορισμός της αυτοτελούς και αυτόνομης δραστηριότητας των επιχειρήσεων ενημέρωσης.
Η συγκέντρωση ομοειδών δραστηριοτήτων ενημέρωσης, ψυχαγωγίας και πολιτισμού, δημιουργεί πολλές φορές, μονοπωλιακές καταστάσεις – που παρά τα ενδεχόμενα θετικά οικονομικά αποτελέσματα – στρεβλώνουν τον ανταγωνισμό, τον πλουραλισμό και την πολυφωνία και μέσω της ισχύος τους, επιβάλλουν καταστάσεις που αντιβαίνουν τα όρια μιας ανοιχτής φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο επικίνδυνη, όταν οι επιχειρήσεις ενημέρωσης περνούν στα χέρια μεγάλων οικονομικών ομίλων πολλαπλών δραστηριοτήτων (κατασκευές, ενέργεια, τρόφιμα, φάρμακα, υγεία, κ.λ.π.), που βρίσκονται σε συνεχή συναλλαγή με κρατικούς μηχανισμούς (Μπερλουσκόνι, Μέρντοχ, κ.λ.π.). Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, οι επιχειρήσεις ενημέρωσης συνήθως ή στις «αναγκαίες περιπτώσεις», χρησιμοποιούνται ως «μοχλός πίεσης» μιας ανταλλάξιμης υποστήριξης.
Νοθεύεται η ενημέρωση, άρα και η δημοκρατία. Υπονομεύεται η αμερόληπτη ενημέρωση. Η «έρευνα» κάνει «τα στραβά μάτια» και η δημοσιογραφική δεοντολογία του δημοσιογράφου «πάει περίπατο» εξαναγκαζόμενος σε λογοκρισία ή αυτολογοκρισία. Τόσο απλά.
Το προϊόν της δημοσιογραφικής δουλειάς δεν «ζει οικονομικά» από την αξία του, αλλά από την γενναιοδωρία του «Ομίλου», που κερδίζει από τις υπόλοιπες δραστηριότητές του, που διευκολύνει η «εταιρεία ενημέρωσης» που διαθέτει.
Βέβαια, σε αρκετές περιπτώσεις, δεν χρειάζεται η ένταξη σε Όμιλο. Δουλειές και εξυπηρετήσεις γίνονται και με παροχές κατά περίπτωση. Το ίδιο είναι, με άλλο τρόπο.
Αυτή η περιγραφή νομίζω ότι ανταποκρίνεται στη γενική τάση, χωρίς βέβαια να παραβλέπουμε εξαιρέσεις και σοβαρές εναλλακτικές προσπάθειες αμερόληπτης και ανεπηρέαστης ενημέρωσης.
Δεν πρέπει βέβαια να υποτιμάται η κρίση και ο ρόλος του αναγνώστη, του θεατή και του ακροατή, που «δεν τρώει κουτόχορτο». Γιατί και βλέπει και υποψιασμένος είναι.
Δυστυχώς όμως η παρακμή του κυρίαρχου πολιτικού και οικονομικού συστήματος, επηρεάζει σοβαρά τον χώρο των ΜΜΕ.
2. Η συνεχής ροή του πολιτικού χρήματος
Στην χώρα μας ισχύει φυσικά η γενική τάση του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος, τηρουμένων των αναλογιών και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων.
Όμως γίνεται πιο «brutal». Χωρίς ιδιαίτερες προφυλάξεις, ή κάποια προσχήματα, η συναλλαγή και η διαπλοκή του κομματικού – πολιτικού συστήματος με τα οικονομικά συμφέροντα και τα ΜΜΕ. Το «πολιτικό χρήμα» κυριάρχησε σχεδόν στο μεγαλύτερο μέρος της μεταπολίτευσης.
Μεσολάβησε η προσπάθεια του ΣΥΡΙΖΑ, να βάλει ως Κυβέρνηση, μία τάξη στα φαινόμενα αυτά· αλλά η λυσσώδης αντίδραση των θιγόμενων συμφερόντων σε συνδυασμό με τα λάθη χειρισμών που έγιναν, αποδυνάμωσαν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα μιας ευρύτερης και ουσιαστικής εξυγίανσης του χώρου της ενημέρωσης. Δεν ήταν και εύκολο. Και στο τέλος, το «πλήρωσε ακριβά» με το εκδικητικό και πολιτικά απαράδεκτο «αντί-Σύριζα μέτωπο» των ΜΜΕ, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Βέβαια, η οιονεί χρεοκοπία της χώρας και η οικονομική κρίση, περιόρισε το ενδιαφέρον των μεγάλων συμφερόντων να «συντηρούν» μέσα ενημέρωσης και αυτό επιτάχυνε την κρίση στον χώρο, οδηγώντας σε κατάρρευση πολλά ιστορικά και παραδοσιακά μέσα και φυσικά τα «ευκαιριακά». Αυτό, σε συνδυασμό με τον περιορισμό προνομιακών χαριστικών ρυθμίσεων, τραπεζικών διευθετήσεων, μειώσεις διαφημιστικών εσόδων κ.λ.π. δημιούργησε εξαιρετικά μεγάλη κρίση στο χώρο, που πλήρωσαν ακριβά οι δημοσιογράφοι και οι άλλοι εργαζόμενοι των ΜΜΕ.
Δυστυχώς, η Κυβέρνηση Μητσοτάκη επαναφέρει με τον πιο προκλητικό τρόπο, την επιλεκτική διανομή χρήματος και την λογική των εξυπηρετήσεων σε συνθήκες απόλυτης αδιαφάνειας και εξόφθαλμης διαπλοκής. Χρηματοδοτεί (λίστα Πέτσα) ανύπαρκτα sites και περιοδικά ημετέρων, δήθεν έντυπα, και χωρίς εμφανή και ελεγχόμενα κριτήρια διανέμει χρήμα κατά το δοκούν σε φιλικά προσκείμενα μέσα, τιμωρώντας τα άλλα κ.λ.π.
Μιλάμε για άμεσα «πολιτικό χρήμα», που ενισχύει την αναξιοπιστία των μέσων και την άμεση πολιτική διαπλοκή.
3. Ο άλλος δρόμος για τον Τύπο
Η κρίση του τύπου, έχει κατ’ αρχήν μια αντικειμενική βάση. Τον ανταγωνισμό από την Τηλεόραση, από το Διαδίκτυο (κυρίως) και τις συνεχώς εξελισσόμενες νέες τεχνολογίες γρήγορης ενημέρωσης των πολιτών. Ο Έντυπος τύπος υστερεί από πλευράς αμεσότητας χρόνου και εικόνας σε μια εποχή, που κυριαρχεί η κουλτούρα της ταχύτητας και της εικόνας, έναντι της βραδύτητας και της κουλτούρας της κλασσικής ανάγνωσης. Οι συνήθειες αλλάζουν ραγδαία τα τελευταία χρόνια και δεν αφορούν μόνο τις νέες γενιές αλλά σήμερα και τις μεσαίες.
Εκτός όμως από τις αντικειμενικές αλλαγές που δυσκολεύουν τον τύπο, υπάρχουν και οι δικές του αδυναμίες και καθυστερήσεις αναπροσαρμογής στο νέο περιβάλλον. Δεν έχει κανένα νόημα να διαβάζεις την… επόμενη ημέρα αυτά για τα οποία έχεις ενημερωθεί την προηγούμενη από τα sites, την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο.
Άρα ένα πρώτο και σημαντικό θέμα είναι η αναπροσαρμογή του περιεχομένου με έμφαση στην πραγματική ερευνητική δημοσιογραφία και στην σοβαρή έγκυρη και σε βάθος ανάλυση των γεγονότων.
Οι προσπάθειες που έγιναν να «μιμηθεί» ο τύπος με κάποιο τρόπο την τηλεόραση, ή το διαδίκτυο, απέτυχαν.
Στην αναπροσαρμογή του περιεχομένου, εντάσσεται επίσης η διεύρυνση και ο εκσυγχρονισμός της θεματολογίας (πολιτισμός, επιστήμη, υγεία, νέες τεχνολογίες κ.λ.π.)
Επιβάλλεται ο τύπος να απομακρυνθεί από κομματικές ταυτίσεις, ενώ πρέπει να ενισχύσει και να καταστήσει σαφή την γενική οπτική δηλαδή την σκοπιά από την οποία προσεγγίζει τα γεγονότα. Την δημοσιογραφική του ταυτότητα.
Κρίσιμο στοιχείο επίσης είναι να επιβεβαιωθεί η κουλτούρα ελέγχου της εξουσίας. Κάθε εξουσίας. Ενίσχυση της αμεροληψίας, του πλουραλισμού και της πολυφωνίας. Και Δημοσιογραφική ποιότητα από μαχητικούς και μορφωμένους δημοσιογράφους που θα μπορούν και θα επιδιώκουν την έγκυρη αποτύπωση της πραγματικότητας, χωρίς ιδεολογικές παραμορφώσεις.
Με δύο λόγια, χρειάζεται ένα νέο διαφοροποιημένο προϊόν έντυπης ενημέρωσης που θα διαμορφώσει σταδιακά και ένα νέο κοινό αναγνωστών, μεγαλύτερων απαιτήσεων στο πλαίσιο των νέων δεδομένων.
Απαραίτητη προϋπόθεση είναι, να «κουμπώσει» μ’ ένα νέο επιχειρηματικό μοντέλο λειτουργίας, που θα διασφαλίζει την οικονομική ανεξαρτησία του και την απεξάρτησή του από κάθε είδους επιρροές συμφερόντων, έναντι οικονομικών ανταλλαγμάτων. Δεν είναι εύκολο. Απαιτείται μια πιο συνειδητοποιημένη και ενεργή αναγνωστική κοινότητα. Και επίσης κρατική ενίσχυση με σαφή κριτήρια, διαφάνεια και δημόσια λογοδοσία, είτε με άμεσες είτε με έμμεσες παροχές. Ιδέες και μοντέλα έχουν διατυπωθεί πολλά, για να αντισταθμισθεί η μείωση των εσόδων από τις πωλήσεις και την διαφήμιση. Είναι θέμα δημοκρατίας.
4. Η… αόμματη τηλεόραση
Οι στρεβλώσεις της ενημέρωσης στον τύπο ισχύουν περίπου τηρουμένων των αναλογιών και για την τηλεόραση. Με μια διαφορά.
Για την Τηλεόραση (ηλεκτρονικά μέσα γενικότερα) υπάρχει ρητή συνταγματική (άρθρο 15) ρύθμιση για ισότιμη αναλογική και αντικειμενική ενημέρωση των πολιτικών δραστηριοτήτων των κομμάτων (ειδήσεις και ενημερωτικές εκπομπές). Επίσης το Σύνταγμα επιτάσσει ποιοτική πολιτιστική στάθμη στις εκπομπές προγραμμάτων. Η μη τήρηση των συνταγματικών επιταγών είναι σε πολλές περιπτώσεις εξοργιστική. Και είναι απορίας άξιον, η «ολιγωρία» του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίου. Επίσης – παρά την προσπάθεια της Κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ – στην ευρύτερη έκταση του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου υπάρχουν ακόμα σημαντικά ρυθμιστικά κενά, ή και ρυθμίσεις που σιωπηρώς δεν εφαρμόζονται. Δυστυχώς η «αγορά» από μόνη της δεν ρυθμίζει, αλλά «απορρυθμίζει» το ραδιοτηλεοπτικό τοπίο.
Ειδικά σε ορισμένα δελτία ειδήσεων της τηλεόρασης ο ουσιαστικός αποκλεισμός των διαφορετικών απόψεων και η μονομερής «αγιογράφηση» των κυβερνητικών πολιτικών, ή η επιμονή σε στερεότυπα «ιδεολογήματα» αγγίζουν τα όρια μιας ανεπίτρεπτης και παράνομης «προπαγάνδας», υπονομεύοντας κάθε έννοια αμερόληπτης ενημέρωσης, γεγονός που δημιουργεί ένα σοβαρό δημοκρατικό έλλειμμα.
Οι τεχνικές μεροληπτικής ενημέρωσης στην τηλεόραση (ιεράρχηση θεμάτων, χρόνος κάλυψης, προσκεκλημένοι, επιλογή video, ενισχυμένη προβολή ή αποσιώπηση) είναι γνωστές. Και επειδή γίνονται πολλές φορές και αδέξια, εύκολα υποπίπτουν στην αντίληψη των τηλεθεατών. Το ότι παρακολουθώ – βλέπω ένα δελτίο ειδήσεων ή πρόγραμμα δεν σημαίνει βέβαια ότι το αποδέχομαι. Υπάρχει προφανώς κλίμακα αποδοχής. Πρέπει επίσης να προσμετράται και η ύπαρξη ή όχι εναλλακτικών λύσεων. Αυτά ως απάντηση στα επιχειρήματα με κριτήριο την τηλεθέαση.
5. Social Media: Στην κόψη του ξυραφιού
Το internet και τα social media έφεραν μια τεράστια επανάσταση όχι μόνο στην επικοινωνία, την ενημέρωση, την ψυχαγωγία, αλλά σε όλες τις κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες. Αλλάζει συνολικά τον τρόπο ζωής μας. Η πανδημία το κάνει πιο εμφανές κυρίως σ’ αυτούς που δεν είχαν εξοικειωθεί αρκετή με την ψηφιακή τεχνολογία.
Το θέμα είναι τεράστιο και πολύπλευρο. Εδώ περιοριζόμαστε σε μερικές σκέψεις για την ενημέρωση μέσω διαδικτύου.
Η θετική πρόκληση ήταν η ελεύθερη εναλλακτική ενημέρωση και ο πλουραλισμός, χωρίς φίλτρα λογοκρισίας και σκοπιμότητες εξυπηρέτησης συμφερόντων.
Στην πορεία όμως συναντηθήκαμε και με μία άλλη πλευρά των social media. Τα fake news, τα trolls, την συνωμοσιολογία, την εκτροπή ενός ελεύθερου διαλόγου σε ακατάσχετο υβρεολόγιο, στην φανατίλα και την κακοπιστία. Ένας πληθωρικός καταιγισμός ενημέρωσης έφτασε σε σημείο εκμηδενισμού κάθε ενημέρωσης, ενώ παράλληλα ενισχύθηκαν τα φαινόμενα προπαγάνδας.
Προφανώς, δεν φταίει το μέσο και δη εξ ορισμού. Η συνύπαρξη των πολλών θετικών, μιας ανεμπόδιστης και αφιλτράριστης (ακόμα και χωρίς… καλά φίλτρα) έκφρασης και ενημέρωσης αφ’ ενός, με την έξαρση των fake news, της συνομωσιολογίας, του φανατισμού και της προπαγάνδας αφ’ ετέρου, συνιστά και ένα νέο και πιο σύνθετο πεδίο ανταγωνισμού, σε τελευταία ανάλυση, κοινωνικών ταξικών συμφερόντων.
Και κάτι ακόμα, όσοι γράφουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – ανεξαρτήτως περιεχομένου – προφανώς δεν είναι δημοσιογράφοι. Με την έννοια πάντα και τις αξίες ενός επαγγέλματος με λειτουργικό περιεχόμενο (έστω κι αν δεν ισχύει για όλους τους κατά νόμο δημοσιογράφους). Δεν υπάρχει λοιπόν δημοσιογραφία πολιτών όπως δεν υπάρχει ιατρική πολιτών και δικηγορία πολιτών, παρ’ ότι είναι αναγνωρίσιμο «επάγγελμα» στα καφενεία της χώρας και στα internet cafe.
6. Το «αόρατο» μέλλον
Κλείνω με δύο επισημάνσεις. Πρώτον, παρά την τεράστια επικοινωνιακή επιρροή των social media σε όλα τα πεδία, διεθνώς, η πλειονότητα των σημαντικών αναλύσεων, αποκαλύψεων και ρεπορτάζ, προέρχεται ακόμα από σοβαρούς τηλεοπτικούς σταθμούς και σοβαρές εφημερίδες. Για πόσο ακόμη, δεν είμαι σε θέση να προβλέψω. Σενάρια μόνο υπάρχουν.
Και δεύτερον, η επιρροή της λεγομένης 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης (ρομποτική, τεχνητή νοημοσύνη, γενετική, βιοτεχνολογία, νανοτεχνολογία, τρισδιάστατη εκτύπωση, 5G, κ.λ.π.), δεν θα αλλάξει μόνο τον χάρτη της παραγωγής και τον χάρτη της εργασίας, αλλά και το συνολικό περιβάλλον μέσων και τρόπων ενημέρωσης των πολιτών.
Σε μερικά χρόνια, πιθανώς οι σημερινοί προβληματισμοί μας, να είναι για τις νέες πραγματικότητες που θα διαμορφωθούν, αναμνήσεις μιας πολύ μακρινής εποχής.
7. Ένα «δια ταύτα» για σήμερα
Παρ’ όλα αυτά, μιλώντας για το «ορατό σήμερα» στον χώρο των ΜΜΕ χρειάζεται ένα νέο ρυθμιστικό πλαίσιο, που να καλύπτει τα υφιστάμενα κενά. Εφαρμογή των Συνταγματικών επιταγών για τα ηλεκτρονικά μέσα. Λειτουργία ουσιαστική του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίου με νέα σύνθεση. Αυστηρή εφαρμογή των κανόνων δημοσιογραφικής δεοντολογίας με ενεργητική παρουσία της ΕΣΗΕΑ.
Να απαγορευθεί η μεγάλη μονοπωλιακή συγκέντρωση μέσων πέραν ενός ορίου (Εφημερίδα – TV – Ραδιόφωνο). Επίσης να απαγορευθεί η ιδιοκτησία ΜΜΕ από Ομίλους που η κύρια δραστηριότητα τους δεν είναι η ενημέρωση αλλά η ενέργεια, οι κατασκευές, η υγεία κ.λ.π. Απόλυτη διαφάνεια στο καθεστώς ιδιοκτησίας των ΜΜΕ και στις πηγές χρηματοδότησής τους.
Ειδικά για τον έντυπο τύπο χρειάζεται ένα πλαίσιο κρατικής ενίσχυσης με διαφανή κριτήρια και πλήρη έλεγχο και λογοδοσία και καθιέρωση του barcode (π.χ. μείωση ΦΠΑ, επιδότηση διανομής, ταχυδρομικές ατέλειες, ενισχύσεις στο χαρτί, ταμείο ενίσχυσης τύπου, κ.λ.π.).
Τέλος, οι μεγάλες κυρίως αλλά και οι μικρές διαδικτυακές επιχειρήσεις (Google, Facebook, Amazon, Microsoft, κ.λ.π.) πρέπει να φορολογηθούν για τα τεράστια κέρδη τους και να πληρώσουν πνευματικά δικαιώματα στους δημιουργούς και στα άλλα μέσα, εφημερίδες, τηλεοράσεις, κ.λ.π. που λεηλατούν το περιεχόμενό τους. Η ασυδοσία τους μαζί με τις Τράπεζες εξελίσσονται σε μείζων πρόβλημα ανεξέλεγκτης εξουσίας και πρόβλημα Δημοκρατίας. Ας λάβουμε τα μέτρα μας εγκαίρως. Για να μη γίνουν τα ΜΜΕ το σύγχρονο «κουτί της Πανδώρας».
*Ο Παναγιώτης Δ. Παναγιώτου (ΠανΠαν) είναι δημοσιογράφος, μέλος του Πολιτικού Συμβουλίου του ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία
