Το μεγαλύτερο κατασκεύασμα του ανθρώπου στο διάστημα οδεύει προς τη παύση της λειτουργίας του μέχρι το τέλος της τρέχουσας δεκαετίας και η βαρύτητα του γεγονότος μπορεί να συγκριθεί μόνο με εκείνη της παρακαταθήκης που αφήνει. Αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί το διαστημικό σπίτι για πάνω από 200 αστροναύτες από 19 χώρες από το μακρινό 2000 που εκτοξεύθηκε και τέθηκε σε τροχιά, λειτουργώντας ως μόνιμη βάση της ανθρώπινης παρουσίας στο διαστημικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό που περιγράφεται σε σχετική αναφορά της NASA που κατατέθηκε στο Αμερικανικό Κογκρέσο, ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός (ΔΔΣ, Intenational Space Station, ISS) αναμένεται να οδηγηθεί σε πρόσκρουση με μία υδάτινη περιοχή που εύλογα παρομοιάζεται με «διαστημικό νεκροταφείο», καθώς εκτιμάται πως έχει φιλοξενήσει πάνω από 250 θραύσματα σκαφών διαστημικών αποστολών διαφόρων κρατών από τις αρχές της δεκαετίας του ’70.
Η ακατοίκητη αυτή θαλάσσια ζώνη βρίσκεται 4800 χιλιόμετρα μακριά από τη Νέα Ζηλανδία και 3200 χιλιόμετρα βόρεια της Ανταρκτικής στον Ειρηνικό Ωκεανό (South Pacific Oceanic Uninhabited Area) και είναι επίσης γνωστή με την ονομασία Σημείο Νέμο (Nemo Point), ενώ πρόκειται για το πιο απομακρυσμένο σημείο από οποιαδήποτε ακτή παγκοσμίως. Ο σχεδιασμός της λήξης του προγράμματος και οι προοπτικές συνέχισής του λαμβάνουν χώρα σε μία αρνητική γεωπολιτική συγκυρία που θέτει τη μεγαλύτερη έως τώρα πρόκληση σε μία από τις μέχρι πρότινος ισχυρότερες διεθνείς επιστημονικές συνεργασίες στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Το διαστημικό αντίβαρο του Ψυχρού Πολέμου
Σε μία περίοδο που ο Ψυχρός Πόλεμος πλανιόταν πάνω από την ανθρωπότητα και ο ανταγωνισμός των δύο υπερδυνάμεων διαπερνούσε κάθε πτυχή της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής, η διαστημική κούρσα είχε ανάψει. Από τα σενάρια των ταινιών και βιβλίων επιστημονικής φαντασίας της δεκαετίας του 1940 η ιδέα μίας μόνιμης ανθρώπινης βάσης στο διάστημα πέρασε στη σφαίρα του εφικτού κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 όταν ο πολύπλευρος ανταγωνισμός που τροφοδοτούσε ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ οδήγησε στις πρώτες επιτυχίες της διαστημικής εξερεύνησης. Σε σύμπνοια, λοιπόν, με το κλίμα της εποχής το 1984 ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ronald Reagan, ανέθεσε στη NASA την κατασκευή μίας διεθνούς διαστημικής βάσης σε ορίζοντα μίας 10ετίας με την αρχική ονομασία Freedom. Ωστόσο, το κόστος εγχειρήματος κρίθηκε υπέρογκο και οδήγησε σε επανασχεδιασμό της αποστολής με συνέπεια την καθυστέρηση της έναρξής της.
Ανέλπιστα, η τελευταία λειτούργησε ευεργετικά καθώς το 1993 η Ρωσία και οι ΗΠΑ συμφώνησαν τελικά να συστεγάσουν τα διαστημικά τους προγράμματα σε μία κοινή διαστημική βάση. Η συναρμολόγηση της ξεκίνησε στις 20 Νοεμβρίου του 1998 με την εκτόξευση του Ρωσικού control module Zarya και του Αμερικανικού Unity αργότερα την ίδια χρονιά. Το 2000 το πρώτο πλήρωμα αστροναυτών κατέφτασε στον Σταθμό σηματοδοτώντας την αδιάκοπη μέχρι σήμερα παρουσία του ανθρώπου στο διάστημα.
Χρειάστηκαν 10 χρόνια και πάνω από 30 αποστολές σε μία δίχως προηγούμενο συνεργασία 15 κρατών με διαστημικά προγράμματα προκειμένου ο ΔΔΣ να συναρμολογηθεί και να τεθεί σε λειτουργία. Στο χρονικό αυτό διάστημα μεσολάβησαν γεγονότα που ανέστειλαν προσωρινά τη διαδικασία με αποκορύφωμα την τραγωδία της έκρηξης του διαστημικού σκάφους Columbia το 2003, κατά την οποία σκοτώθηκε το σύνολο του πληρώματος. Το γεγονός αυτό επέφερε το πάγωμα συναρμολόγησης έως το 2006 οπότε και η επανεκκίνηση των εργασιών αναζωογόνησε το πρόγραμμα. Τα πρώτα χρόνια η έρευνα των αστροναυτών ήταν επικεντρωμένη στις βιολογικές επιπτώσεις της διαβίωσης σε περιβάλλον ισχνής βαρύτητας και στην επίδρασή της σε διάφορα υλικά.
Το πρώτο διαστημικό εργαστήριο στήθηκε από τις ΗΠΑ το 2005 και ακολούθησαν το Ευρωπαϊκό και το Ιαπωνικό το 2008, στα οποία διενεργήθηκαν βιολογικές έρευνες και πειράματα ρευστομηχανικής. Μέχρι το 2009 ο Σταθμός ήταν σε θέση να φιλοξενήσει εξαμελές πλήρωμα. Μεγάλο μέρος των επανδρωμένων μετακινήσεων πραγματοποιούνταν μέχρι το 2020 με τα ρωσικά διαστημικά σκάφη Soyuz. Εκείνη τη χρονιά η διαστημική κάψουλα της SpaceX, Crew Dragon μετέφερε τέσσερις αστροναύτες αυξάνοντας το πλήρωμα σε επταμελές. Μέχρι σήμερα έχει φιλοξενήσει ανθρώπους συνεχόμενα για κάτι παραπάνω από 21 χρόνια παίρνοντας τα σκήπτρα για το μακροβιότερο διαστημικό καταφύγιο του ανθρώπου από τον ρωσικό διαστημικό σταθμό Mir.
Ο ΔΔΣ είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας μεταξύ των διαστημικών υπηρεσιών των ΗΠΑ (NASA), της Ιαπωνίας (JAXA), της Ευρώπης (ESA) και του Καναδά (CSA). Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό σε επίπεδο διεθνούς διαστημικής πολιτικής, πρόκειται για το πολυπλοκότερο διαστημικό πρόγραμμα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Επρόκειτο για τον ένατο διαστημικό σταθμό του ανθρώπου και τον πρώτο που δημιουργήθηκε έπειτα από διεθνή συνεργασία. Η λειτουργία του καθορίζεται από ένα δαιδαλώδες, διαρκώς διογκούμενο/αυξανόμενο νομικό πλαίσιο, το οποίο αναπτύχθηκε γύρω από ζητήματα δικαιοδοσίας των εμπλεκόμενων χωρών, κανόνων αλληλεπίδρασης μεταξύ των αστροναυτών και κώδικες δεοντολογίας.
Το νομικό αυτό πλαίσιο οφείλει επιπλέον να είναι ευέλικτο ώστε να αφομοιώνει τις αλλαγές του Διεθνούς Δικαίου και του αντίστοιχου των εμπλεκόμενων χωρών. Φροντίζει, επίσης, ώστε η επιστημονική έρευνα που διεξάγεται να είναι σε συμφωνία με τους στόχους και το πνεύμα του προγράμματος. Οι έρευνες αιχμής που διεξάγονται στα επιβαίνοντα πειραματικά εργαστήρια αφορούν διάφορα επιστημονικά πεδία όπως η αστροβιολογία, η αστρονομία, η επιστήμη των υλικών, η μετεωρολογία, η φυσική, η ρευστομηχανική, η βιοχημεία, οι επιστήμες υγείας, ο διαστημικός καιρός και άλλα.
Το κολοσσιαίο αυτό κατασκεύασμα των 400 τόννων περιφέρεται αδιάκοπα γύρω από τη Γη σε μία, σχεδόν κυκλική, χαμηλή τροχιά (Low Earth Orbit) μέσου ύψους 400 χιλιομέτρων πάνω από την επιφάνεια του πλανήτη μας, με μέση ταχύτητα 7,66 χιλιόμετρα ανά δευτερόλεπτο, δηλαδή 27.600 χιλιόμετρα ανά ώρα, και πραγματοποιεί κατά μέσο όρο 15.5 πλήρεις περιφορές γύρω από τον πλανήτη μας κάθε ημέρα, δηλαδή ολοκληρώνει μια τροχιά μέσα σε περίπου μιάμιση ώρα.
Οι ανακλάσεις του ηλιακού φωτός στα κάτοπτρα και τα ηλιακά πάνελ με τα οποία είναι εφοδιασμένο τον καθιστούν ορατό με γυμνό μάτι. Μάλιστα με τη βοήθεια εφαρμογών ελεύθερης πρόσβασης που έχουν αναπτύξει οι εμπλεκόμενες διαστημικές υπηρεσίες για τα έξυπνα κινητά μπορεί κανείς, έπειτα από ειδοποίηση της εφαρμογής, να τον εντοπίσει κατά τη διέλευσή του από τον ουρανό της περιοχής του, ιδιαίτερα κατά το λυκαυγές και το λυκόφως σαν ένα αργοκίνητο άστρο στον στατικό ουράνιο θόλο. Σε αρκετές περιπτώσεις ερασιτέχνες αστρονόμοι έχουν στρέψει τηλεσκόπια και φακούς προκειμένου να τον απαθανατίσουν, ενώ πρόσφατα ένας από αυτούς κατάφερε να καταγράψει για πρώτη φορά δύο αστροναύτες, οι οποίοι πραγματοποιούσαν διαστημικό περίπατο (spacewalk) με σκοπό την εγκατάσταση καινούργιας κάμερας και εργασίες συντήρησης.
Ο ΔΔΣ και ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος
Σε μία εποχή που οι διεθνείς σχέσεις μεταξύ των υπερδυνάμεων εντείνονται και ο πόλεμος αναβιώνει φαντάσματα του παρελθόντος στην ευρωπαϊκή ήπειρο, συνεργασίες τέτοιου βεληνεκούς στο πλαίσιο της επιστήμης είναι απαραίτητες προκειμένου να υπάρχουν ζωτικοί δίαυλοι επικοινωνίας. Το διεθνές κύρος του ΔΔΣ σε συνδυασμό με τη μέχρι τώρα αρμονική συνύπαρξη των αστροναυτών προς όφελος της επιστήμης τον καθιστούσαν μέχρι πρότινος ως έναν υπολογίσιμο διπλωματικό διαμεσολαβητή, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις έχει συμβάλει στην εξομάλυνση των σχέσεων των εμπλεκόμενων κρατών. Τα πράγματα, ωστόσο, δείχνουν να αλλάζουν.
Στο αρνητικό κλίμα που διαμορφώνεται με τη Ρωσία να βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων αλλά και στο στόχαστρο, διάφοροι πολιτικοί, μεταξύ των οποίων, και ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, Μπόρις Τζόνσον, εκφράζουν τη δυσπιστία τους ως προς τις προοπτικές ομαλής συνέχισης της συνεργασίας. Στο ίδιο ύφος απάντησε και ο Διοιηκητής της ρωσικής διαστημικής υπηρεσίας Roscosmos, Ντμιτρι Ρογκόζιν, ο οποίος σχολίασε σκωπτικά την εξάρτηση της προγραμματισμένης κατευθυνόμενης πρόσκρουσης του ΔΔΣ από τους ρωσικούς προωθητήρες, προσθέτοντας πως η Roscomos σκοπεύει να καταθέσει προτάσεις προς τη ρωσική κυβέρνηση με στόχο τον τερματισμό της συνεργασίας.
Οι αποσχιστικές αυτές τάσεις βέβαια, δεν προέκυψαν λόγω των συγκυριών, αλλά έχουν την απαρχή τους σε προηγούμενα χρόνια που η ρωσική πλευρά έκανε λόγο για αποχώρηση από τη σύμπραξη με αφορμή αρνητικά αποτέλεσμα σε ελέγχους συντήρησης, ενώ όπως είναι γνωστό εδώ και καιρό σχεδιάζει τη δημιουργία ενός ρωσικού διαστημικού σταθμού. Παρά τις εντάσεις σε πολιτικό επίπεδο, το κλίμα των αστροναυτών στον σταθμό φαίνεται να διατηρείται ομαλό και θα έλεγε κανείς ότι αν η ανθρωπότητα στρέφει το βλέμμα της στις διεθνείς επιστημονικές συνεργασίες με την ελπίδα να συμβάλλουν σε αποκλιμάκωση των εντάσεων, το όραμα και η παρουσία του ΔΔΣ στον γήινο ουρανό έθεσαν τις βάσεις για αυτό.
*Γιάννης Δακανάλης,Φυσικός,Υποψήφιος Διδάκτωρ Αστροφυσικής
Πηγές
https://www.britannica.com/topic/International-Space-Station
https://edition.cnn.com/2022/02/02/world/nasa-international-space-station-retire-iss-scn/index.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_the_International_Space_Station
