Ερευνητής, στα μάτια των περισσότερων, είναι εκείνος που ασχολείται επαγγελματικά με την έρευνα. Δηλαδή, εκείνος που ολοκληρώνοντας τις βασικές σπουδές του αρχίζει τα μυείται στην έρευνα αρχικά ως μεταπτυχιακός φοιτητής, κατόπιν ως υποψήφιος διδάκτορας για να καταλήξει να κάνει διδασκαλία και έρευνα σε κάποιο πανεπιστήμιο ή μόνο έρευνα σε κάποιο ερευνητικό κέντρο. Η παραπάνω εντύπωση δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αντανακλά, όχι εντελώς πιστά, την επαγγελματική πορεία των ερευνητών των τελευταίων δύο δεκαετιών του 20ου αιώνα. Για παράδειγμα, ανέκαθεν ένας ερευνητής θα μπορούσε να εργάζεται στη βιομηχανία. Δηλαδή, στο περιβάλλον ενός ερευνητικού κέντρου που λειτουργεί με ιδιωτική χρηματοδότηση και έχει πολύ συγκεκριμένους στόχους που σχετίζονται με την παραγωγή. Επίσης, ερευνητής μπορεί να θεωρηθεί ένας απλός πολίτης που συμμετέχει σε κάποιο πρόγραμμα επιστήμης των πολιτών (citizen science). Ακόμα, μπορεί να είναι κάποιος που, παρότι εργάζεται σε κάποιο πανεπιστήμιο και έχει ερευνητική εμπειρία, δεν ασχολείται σχεδόν καθόλου με την έρευνα.
Ο 21ος αιώνας έχει επαναπροσδιορίσει το επάγγελμα του ερευνητή· ακριβέστερα, έχει παγιώσει συγκεκριμένες τάσεις οι οποίες ήταν ορατές ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Μερικές από αυτές είναι οι εξής. Η πρώτη σχετίζεται με το γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες ο αριθμός των ερευνητών έχει αυξηθεί με πιο γρήγορους ρυθμούς σε σχέση με την αύξηση των κονδυλίων που προσφέρονται στην έρευνα. Αυτό σημαίνει ότι η «κατά κεφαλήν» χρηματοδότηση των ερευνητών έχει μειωθεί, κάτι που έχει προκαλέσει τη δραματική μείωση του ποσοστού εκείνων που απασχολούνται με μόνιμες εργασιακές σχέσεις. Η δεύτερη είναι ότι οι υποχρεώσεις των ερευνητών έχουν αυξηθεί· η αποδοτικότητα ενός ερευνητή κρίνεται πια με αυστηρότερα κριτήρια ποσότητας ή/και ποιότητας των ερευνητικών αποτελεσμάτων που παρουσιάζει. Η τρίτη είναι οι σχετικά πρόσφατες πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που σχετίζονται με την προαγωγή της Ανοιχτής Επιστήμης (Open Science), της Ηθικής και Ακεραιότητας στην Έρευνα (Research Ethics and Integrity) και της Επικοινωνίας της Επιστήμης (Science Communication).
Με τι ασχολείται ένας ερευνητής;
Απόρροια των παραπάνω τάσεων είναι ότι ένας ερευνητής έχει να ασχοληθεί με πολλά και ετερόκλητα πεδία δραστηριότητας. Μερικά από τα πιο «παραδοσιακά» πεδία είναι να κάνει έρευνα (σύλληψη της ερευνητικής ιδέας, σχεδιασμός και εκτέλεση της έρευνας, ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων, παραγωγή συμπερασμάτων, επικοινωνία τους στην ερευνητική κοινότητα), να αφιερώνει χρόνο στην καθοδήγηση ή επίβλεψη των νεότερων ερευνητών, να παραδίδει μαθήματα σε φοιτητές και σεμινάρια επάνω στο αντικείμενο της ειδίκευσής του, να δραστηριοποιείται σε διάφορα επίπεδα διοίκησης του πανεπιστημίου στο οποίο ανήκει, να κρίνει υπό δημοσίευση επιστημονικές εργασίες και προτάσεις για χρηματοδότηση έρευνας και να προετοιμάζει προτάσεις για να χρηματοδοτήσει την έρευνά του.
Μερικά από τα πεδία δραστηριότητας που έχουν προστεθεί σχετικά πρόσφατα στο καθηκοντολόγιο ενός ερευνητή είναι η προετοιμασία προτάσεων για χρηματοδότηση έρευνας, με τη διαφορά ότι τώρα πια μπορεί να εμπλέκονται μεγάλες ερευνητικές κοινοπραξίες (που μπορεί να απαρτίζονται από δεκάδες πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, μικρομεσαίες επιχειρήσεις και βιομηχανίες), η διαχείριση ερευνητικών προγραμμάτων που υλοποιούνται από ερευνητικές κοινοπραξίες (π.χ. επιτήρηση εφαρμογής των προβλεπόμενων δράσεων του ερευνητικού προγράμματος και επικοινωνία με τον επιβλέποντα χρηματοδοτικό οργανισμό), επιτήρηση εφαρμογής των υποχρεωτικών κανόνων Ηθικής και Ακεραιότητας στην Έρευνα κατά τη διάρκεια της έρευνας (π.χ. ότι η συλλογή δεδομένων δεν καταστρατηγεί το Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων), διαβεβαίωση ότι τα δεδομένα που παράγονται αποθηκεύονται με βάσει τις αρχές της Ανοιχτής Επιστήμης, ότι τα παραδοτέα ενός ερευνητικού προγράμματος είναι γραμμένα με γλώσσα όχι υπερβολικά τεχνική, με σκοπό να μπορούν να διαβαστούν από ένα διεπιστημονικό κοινό και η προώθηση της επικοινωνίας των αποτελεσμάτων στην κοινωνία (π.χ. μέσω διοργάνωσης ανοιχτών εκδηλώσεων επικοινωνίας της επιστήμης).
Η ανάδυση των μικτών επαγγελμάτων
Είναι προφανές ότι κανείς ερευνητής δεν είναι ικανός να φέρει εις πέρας όλα τα παραπάνω πεδία δραστηριότητας. Όχι απλώς επειδή ο χρόνος του είναι περιορισμένος, αλλά κυρίως επειδή απαιτούνται γνώσεις και δεξιότητες οι οποίες δεν διδάσκονται στο πλαίσιο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Μία πλήρης σύγχρονη ερευνητική ομάδα χρειάζεται πλέον μέλη που, εκτός από επιστημονική κατάρτιση, να έχουν γνώσεις επάνω στην Ηθική και Ακεραιότητα στην Έρευνα, στη συγγραφή προτάσεων για χρηματοδότηση έρευνας και στην επικοινωνία της επιστήμης, καθώς και δεξιότητες όπως καθοδήγηση πολυπληθών ερευνητικών ομάδων, διαχείριση ανθρώπινων πόρων, ακόμα και δημόσιες σχέσεις.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα κάποια από τα μέλη τέτοιων ερευνητικών ομάδων να ασχολούνται με την έρευνα μόνο ακροθιγώς, έχοντας την ευθύνη συγγραφής ερευνητικών προτάσεων για χρηματοδότηση ή το χτίσιμο ερευνητικών κοινοπραξιών ή την παρακολούθηση εκτέλεσης ενός ερευνητικού προγράμματος. Τέτοιοι επαγγελματίες έχουν αρχίσει να αποκτούν μια ξεχωριστή θέση μέσα στην ευρωπαϊκή ερευνητική κοινότητα με το όνομα «research administrators». Πολλοί από αυτούς είναι ερευνητές που είτε οι ικανότητές τους είτε οι ανάγκες της ερευνητικής ομάδας στην οποία ανήκουν είτε οι συγκυρίες τους έχουν στερήσει τον τίτλο του κατ’ αποκλειστικότητα ερευνητή. Ανήκουν στη χορεία των λεγόμενων «μικτών επαγγελμάτων» (blended professions), που φροντίζουν την ομαλή εκτέλεση μεγάλων ερευνητικών προγραμμάτων.
Η ερευνητική ομάδα-επιχείρηση
Σήμερα, η ερευνητική κοινότητα αποκτά έναν ολοένα και πιο λεπτομερή καταμερισμό εργασίας, σε σχέση με εκείνον που υπήρχε στα τέλη του 20ου αιώνα. Και μάλιστα όσο πιο προηγμένη επιστημονικά/ερευνητικά είναι μια ευρωπαϊκή χώρα, τόσο πιο ξεκάθαρος είναι αυτός ο καταμερισμός. Οι σύγχρονες ερευνητικές ομάδες που δραστηριοποιούνται κυρίως στο πεδίο της τεχνολογικής έρευνας παρουσιάζουν όλο και περισσότερες αναλογίες με ιδιωτικές επιχειρήσεις. Το βασικό τους γνώρισμα είναι η αυτοχρηματοδότηση, με τη συντριπτική πλειοψηφία των μελών τους να εργάζονται με συμβόλαια ορισμένου χρόνου.
Αυτή η κατάσταση, που από όλο και περισσότερους ερευνητές περιγράφεται ως «Ακαδημαϊκός καπιταλισμός», είναι συνυφασμένη με εργασιακές σχέσεις που είναι πιο επισφαλείς, σε σχέση με πριν από δύο δεκαετίες. Ο τεράστιος ανταγωνισμός για διασφάλιση χρηματοδότησης και για εντυπωσιακά ερευνητικά αποτελέσματα, παράγοντες στενά συμπλεκόμενοι, αφήνουν μια σημαντική μερίδα του ερευνητικού προσωπικού αποξενωμένο με την καθεαυτό έρευνα και εξουθενωμένο τόσο πνευματικά όσο και ψυχολογικά.
Παράλληλα όμως προσφέρει στους ερευνητές μια μεγάλη ευκαιρία: τη συνειδητοποίηση ότι το «τέμενος των Μουσών» μέσα στο οποίο εργάζονται δεν τους εξασφαλίζει κάποια ιδιαίτερη μεταχείριση ως προς τις εργασιακές σχέσεις τους. Ο «επιστήμων» των περασμένων δεκαετιών φαίνεται να διέρχεται τις οδύνες της συνειδητοποίησης ότι δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Ζει, επιτέλους, ανάμεσά μας.
Short Bio: Ο Π. Κάβουρας, Δρ. Φυσικός, είναι ερευνητής στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
