Η παρεχόμενη εκπαίδευση εντός των καταστημάτων κράτησης, πέρα από την κάλυψη του «νεκρού» χρόνου της φυλακής, οφείλει να στοχεύει στην παρακίνηση των εκπαιδευομένων για αλλαγή μέσα από την παροχή κινήτρων και ενθάρρυνσης. Η Δρ Δώρα Κατσαμώρη μιλά στο Πρίσμα για την έρευνά της αναφορικά με την εκπαίδευση για την ιδιότητα του πολίτη, στο πλαίσιο ενός Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ) στη φυλακή και πώς αυτή μπορεί να συμβάλλει στην προετοιμασία των ατόμων εν όψει της επικείμενης επανένταξής τους στην κοινωνία.
Ποιος είναι ο στόχος της έρευνάς σας;
Κύριος στόχος της έρευνας ήταν να διερευνήσει τη συμβολή της εκπαίδευσης στην οικοδόμηση της ιδιότητας του πολίτη και την προετοιμασία μίας ομάδας πληθυσμού, η οποία χαρακτηρίζεται από κάποιου είδους κοινωνική ευπάθεια, εν όψει της επικείμενης επανένταξης των μελών της στην κοινωνία. Το βασικό δηλαδή ερευνητικό ερώτημα, το οποίο αποτέλεσε το έναυσμα της όλης αναζήτησης, είναι εάν και με ποιον τρόπο η παρεχόμενη εκπαίδευση σε ένα περιβάλλον εγκλεισμού, όπως ο χώρος της φυλακής, θα μπορούσε να συμβάλλει θετικά στην προετοιμασία των ατόμων για την επιστροφή τους στην κοινωνία ως ενεργοί και κοινωνικά ώριμοι πολίτες.
Τι αφορά η έννοια του πολίτη και γιατί την επιλέξατε ως κεντρικό άξονα της εκπαιδευτικής διαδικασίας στο πλαίσιο της έρευνας;
Η έννοια του πολίτη θα λέγαμε ότι, εκ πρώτης όψεως, αποτελεί μία έννοια με ασαφές και γενικό χαρακτήρα, η οποία όμως σχετίζεται άμεσα με το σύνολο των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων ενός ατόμου, το οποίο δρα ως ενεργό και ισότιμο μέλος της κοινωνίας. Βασικό, λοιπόν, στόχο της εκπαίδευσης για την ιδιότητα του πολίτη αποτελεί η προετοιμασία των ατόμων όσον αφορά την άσκησή της. Το περιβάλλον της φυλακής αποτελεί το ιδανικό ίσως ερευνητικό πλαίσιο αναφοράς, εντός του οποίου η έννοια μίας εκπαίδευσης εστιασμένης στην ενεργό πολιτειότητα του ατόμου θα μπορούσε να αποκτήσει περισσότερο νόημα, αν αναλογιστούμε το προφίλ του μαθησιακού πληθυσμού στον οποίο απευθύνεται, καθώς και τον σκοπό της σωφρονιστικής εκπαίδευσης τον οποίο καλείται να υπηρετήσει.
Ποιο είναι το δείγμα της έρευνας και ποια τα χαρακτηριστικά του;
Το βασικό δείγμα της έρευνας αποτέλεσε ο μαθησιακός πληθυσμός ενός ΣΔΕ εντός καταστήματος κράτησης στο νομό Αττικής. Τα ΣΔΕ είναι σχολεία τα οποία απευθύνονται σε ενήλικους εκπαιδευόμενους, οι οποίοι έχουν ολοκληρώσει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση και επιθυμούν να λάβουν το απολυτήριο του Γυμνασίου. Ο πληθυσμός τους αφορά σε μία ομάδα ατόμων, προερχόμενων κυρίως από ένα μειονεκτικό κοινωνικό-οικονομικό περιβάλλον, όπου έχουν βιώσει και εξακολουθούν να βιώνουν το αίσθημα του αποκλεισμού ως αποτέλεσμα του εγκλεισμού τους. Τα χαμηλά επίσης επίπεδα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης σε συνδυασμό με το αίσθημα παραίτησης και αδικίας το οποίο συχνά εκφράζουν, αποτελούν εξίσου κοινά χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης ομάδας, τα οποία οι εκπαιδευτές του σχολείου οφείλουν να λάβουν υπόψη τους στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η μακρόχρονη αποχή από το εκπαιδευτικό περιβάλλον σε συνδυασμό με τα εμπόδια, τα οποία οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι θέτουν κατά τη διάρκεια της επιστροφής τους στη μαθησιακή διαδικασία, αποτελούν παράγοντες αναφοράς καθοριστικής σημασίας όσον αφορά το σχεδιασμό του εκπαιδευτικού πλαισίου, καθώς και την ανάγκη για παροχή μίας δεύτερης ευκαιρίας.
Ποια μεθοδολογία ακολουθήσατε για την έρευνα;
Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε ήταν ποιοτική, με στοιχεία εθνογραφικής μελέτης και έρευνας δράσης και τη χρήση τριών διαφορετικών μεθόδων και πηγών συλλογής δεδομένων, προκειμένου να διασφαλιστεί η μεγαλύτερη εγκυρότητα και αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Υιοθετήθηκε δηλαδή η μεθοδολογία της ‘τριγωνοποίησης’, στο πλαίσιο της οποίας αξιοποιήθηκαν τρία διαφορετικά ερευνητικά εργαλεία (η ατομική συνέντευξη, η συμμετοχική παρατήρηση και η ομαδική παρέμβαση με τη μορφή εργαστηρίων / workshops). Επιπλέον, θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα δεδομένα, πέρα από την ομάδα των εκπαιδευόμενων - κρατούμενων, συλλέχθηκαν και από τις ομάδες των εκπαιδευτών και των εθελοντών του σχολείου, αναγνωρίζοντάς τους ως ισότιμα μέλη της μαθησιακής πράξης.
Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα ουσιαστικότερα ευρήματα της έρευνας;
Μέσα από τη συγκεκριμένη ερευνητική εμπειρία προέκυψαν σημαντικά συμπεράσματα όσον αφορά τις εκπαιδευτικές ανάγκες και προσδοκίες της συγκεκριμένης μαθησιακής ομάδας, οι οποίες συχνά συνδέονται με τα εκπαιδευτικά ‘τραύματα’ του παρελθόντος, αποτέλεσμα των οποίων ήταν η πρόωρη απομάκρυνση των ατόμων από την εκπαιδευτική διαδικασία. Ο εκπαιδευόμενος επιστρέφει στη μαθησιακή διαδικασία σε ένα περιβάλλον το οποίο διατρέχεται από μία φιλελεύθερη φιλοσοφία, όπου το άτομο αντιμετωπίζεται ως εκπαιδευόμενος και όχι ως κρατούμενος και του παρέχονται ευκαιρίες μάθησης αλλά και νέα ερεθίσματα μέσω της Τέχνης. Στο πλαίσιο αυτό, φαίνεται να ενεργοποιείται μία διαδικασία αναστοχασμού και κριτικής σκέψης, όσον αφορά πράξεις και συμπεριφορές του παρελθόντος, στις οποίες συχνά οφείλεται η τωρινή κατάσταση του εγκλεισμού που βιώνει. Αποτέλεσμα της εν λόγω διαδικασίας αποτελεί η είσοδος του ατόμου σε μία διαδικασία μετασχηματισμού και κατ’ επέκταση αλλαγής, όπου καλείται να φανταστεί τον εαυτό του διαφορετικά, πέρα από όσα έως τώρα γνώριζε. Εάν βασικός στόχος μίας δημοκρατικής και ανοιχτής στη διαφορετικότητα κοινωνίας είναι η παροχή ίσων ευκαιριών σε όλα τα μέλη της και η αποφυγή κάθε είδους αποκλεισμού, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι κάτι τέτοιο είναι εφικτό μέσω της εκπαίδευσης, αξιοποιώντας ως πολύτιμο εκπαιδευτικό εργαλείο αυτής την Τέχνη σε κάθε της μορφή.
