Τι είναι το Ισλάμ; Πρέπει να έχουμε υπόψη τουλάχιστον τρία σημαντικά αλληλένδετα χαρακτηριστικά. Το Ισλάμ ιδρύθηκε ως θρησκεία κατά τον 7ο αιώνα από τον Άραβα προφήτη Μωάμεθ. Παράλληλα αποτέλεσε μία μεγάλη αυτοκρατορία, η οποία τον 9ο αιώνα εκτεινόταν από τον Ατλαντικό ωκεανό έως τα σύνορα της Κίνας. Τέλος, ήταν ένας διαφορετικός πολιτισμός που αναπτύχθηκε εντός των ορίων της αυτοκρατορίας και συνέχισε να αναπτύσσεται και μετά την ίδρυση των εθνών - κρατών. Επομένως, όταν συζητάμε για το Ισλάμ, οφείλουμε να έχουμε υπόψη ότι αναφερόμαστε σε μια διακριτή θρησκεία, μια διευρυμένη αυτοκρατορία και έναν πολιτισμό με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Σύμφωνα με την ιστορία της θρησκείας του Ισλάμ, ο αρχάγγελος Γαβριήλ εμφανίστηκε στον Προφήτη Μωάμεθ και του υπαγόρευσε το Κοράνι, το ιερό βιβλίο του Ισλάμ. Σύμφωνα με αυτές τις αποκαλύψεις, υπήρχε ένας παντοδύναμος και παντογνώστης Θεός, ο Αλλάχ. Οι πιστοί σε αυτόν τον Θεό ονομάζονταν Μουσουλμάνοι. Το Κοράνι αποτελεί ένα κείμενο πίστης, ηθικής, δικαίου και μιας ευρύτερης κοσμολογικής προσέγγισης. Πριν από τον θάνατο του Μωάμεθ το 632, οι μουσουλμάνοι είχαν καταλάβει ολόκληρη την Αραβική χερσόνησο και μέσα στον επόμενο αιώνα είχαν κατακτήσει όλα τα ασιατικά και αφρικανικά εδάφη που κάποτε ανήκαν στην αυτοκρατορία του Μ. Αλεξάνδρου, όλη τη βόρεια Αφρική και την Ισπανία.
Εσωτερικές διασπάσεις για πολιτικούς και θρησκευτικούς λόγους οδήγησαν σε αναταραχές και έως το μέσο του 9ου αιώνα η αυτοκρατορία αποτελούνταν από ημιαυτόνομα βασίλεια. Ωστόσο υπήρχε μια ενιαία αντίληψη ότι ανήκαν στον ισλαμικό πολιτισμό, καθώς μοιράζονταν κοινή γλώσσα και αισθητική, κοινούς πολιτικούς και θρησκευτικούς θεσμούς, είχαν συγκροτήσει ένα εμπορικό δίκτυο που διαρκώς αναπτυσσόταν και είχαν κοινές αξίες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η διανοητική δραστηριότητα άρχισε να ανθεί. Σημαντική εξέλιξη ήταν η μεταμόρφωση της αυτοκρατορίας από μια αριστοκρατία πολεμιστών σε ένα οργανωμένο κράτος, το οποίο απαιτούσε διοικητική γραφειοκρατία και συγκεκριμένες δομές.
Την περίοδο αυτήν δεν υπάρχει η έννοια της επιστήμης ούτε στον αραβικό ούτε στον δυτικό κόσμο. Ωστόσο θα χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο, κάπως αναχρονιστικά, για να περιγράψουμε τα επιτεύγματα της ισλαμικής διανόησης. Υπήρχαν διάφοροι αραβικοί όροι, όπως ‘ulum al-aw’ail ή ‘ulum al-qudama’ (οι επιστήμες των αρχαίων), al-‘ulum al-qadima (αρχαίες επιστήμες), al-‘ulum al-nazariyya (λογικές επιστήμες), al-‘ulum al-‘aqliyya (διανοητικές επιστήμες) και al-‘ulum al-falsafiyya (φιλοσοφικές επιστήμες). Αυτοί οι όροι υποδηλώνουν την προ-ισλαμική καταγωγή της επιστήμης και φιλοσοφίας, τον ορθολογικό τους χαρακτήρα και την οικουμενικότητά τους. Κατά τον 14ο αιώνα ο διάσημος ιστορικός και δικαστής Ibn Khaldun (1332-1406) έλεγε χαρακτηριστικά: «Οι διανοητικές επιστήμες βρίσκονται εκ φύσεως στον άνθρωπο, από τη στιγμή που είναι ένα σκεπτόμενο ον. Δεν περιορίζονται σε μια συγκεκριμένη θρησκευτική κατηγορία ανθρώπων. Μελετώνται από ανθρώπους όλων των θρησκειών, οι οποίοι είναι εξίσου ικανοί να τις μάθουν και να κάνουν έρευνα σε αυτές. Υπάρχουν για τον άνθρωπο από τότε που ξεκίνησε ο πολιτισμός στον κόσμο». Από την άλλη πλευρά όροι όπως ‘ulum al-‘arab (επιστήμες των Αράβων), al-‘ulum al-naqliyya (μεταβατικές επιστήμες) και ‘ulum al-din (θρησκευτικές επιστήμες) χρησιμοποιούνταν για γλωσσολογικά και θρησκευτικά πεδία, όπως γραμματική, λεξικογραφία, θρησκευτικός δίκαιο, σχολιασμό στο Κοράνι και φιλοσοφική θεολογία. Αυτές οι επιστήμες θεωρούνταν ακριβείς όσο ασκούνταν αποκλειστικά από Άραβες ή μουσουλμάνους.
Το πλαίσιο συγκρότησης των παραπάνω επιστημών έλαβε χώρα λόγω των μουσουλμανικών κατακτήσεων, όταν αρκετά προ-ισλαμικά κέντρα διαφόρων επιστημών ενσωματώθηκαν στην ισλαμική αυτοκρατορία. Οι κατακτητές σεβάστηκαν την πολιτισμική κληρονομιά που βρήκαν και την οικειοποιήθηκαν με τρόπους που αντανακλούσαν και το δικό τους πολιτισμικό πλαίσιο. Αρκετοί μουσουλμάνοι ηγεμόνες έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τέχνες όπως η αστρολογία, η ιατρική, τα μαθηματικά, η αλχημεία, η φιλοσοφία κ.α. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του περίφημου Οίκου της Σοφίας, ο οποίος ιδρύθηκε από τους Harun al-Rashid (786-809) και al-Ma’mun (813-833) στη Βαγδάτη. Η βασική λειτουργία του συγκεκριμένου θεσμού ήταν να οικειοποιηθεί την πρότερη γνώση και να την ενισχύσει. Ο Οίκος της Σοφίας περιλάμβανε διανοητές διαφόρων πεδίων, μεταφραστές, αντιγραφείς και βιβλιοδέτες. Επί της ουσίας ήταν ο βασιλικός θεσμός που ήταν υπεύθυνος για τις μεταφράσεις ελληνικών, συριακών, ακόμη και σανσκριτικών επιστημονικών και φιλοσοφικών κειμένων στα αραβικά. Ειδικά ο al-Ma’mun έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την αστρονομία, με αποτέλεσμα να μεταφραστεί στα αραβικά η «Αλμαγέστη» (2ος αιώνας) του Κλαύδιου Πτολεμαίου, το σημαντικότερο αστρονομικό έργο έως τότε. Επίσης οργανώθηκαν προγράμματα ηλιακών παρατηρήσεων και επίγειων μετρήσεων σε αστεροσκοπεία της Βαγδάτης και της Δαμασκού, τα οποία βρίσκονταν σε στενή συνεργασία με τον Οίκο της Σοφίας.
Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι η στάση που κράτησαν διανοητές και ηγεμόνες απέναντι στη γνώση προηγούμενων πολιτισμών. Ο διάσημος φιλόσοφος Abu Ya’qub al-Kindi (800-870) είχε πει χαρακτηριστικά: «Δεν πρέπει να ντρεπόμαστε να εκτιμάμε και να αποκτάμε γνώση από όπου και αν προέρχεται, ακόμη και αν κατάγεται από φυλές μακρινές και έθνη διαφορετικά από εμάς». Οι βασιλικοί πάτρωνες του al-Kindi, οι al-Ma’mum και al-Mu’tasim, ενθάρρυναν αυτή τη στάση και ενδεικτικό είναι ότι ο al-Kindi μετέφρασε το «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεταφραστική διαδικασία είχε μια συγκεκριμένη λογική. Αρκετές μεταφράσεις ήταν συλλογικά έργα. Αυτό σημαίνει ότι κάποιος μετέφραζε ένα κείμενο από τα ελληνικά στα συριακά και κάποιος άλλος από τα συριακά στα αραβικά. Επίσης η μετάφραση δεν ήταν απαραίτητα αντικατάσταση λέξης προς λέξη, αλλά αποτύπωνε το νόημα του αρχικού κειμένου. Αυτό σήμαινε ότι ο μεταφραστής έπρεπε να έχει βαθιά γνώση του αντικειμένου και να συνεργάζεται και με άλλους στοχαστές.
Ο σεβασμός των μουσουλμάνων προς το παρελθόν οδήγησε σε έναν μοναδικό μεταφραστικό οργασμό κειμένων της αρχαιότητας. Τα αραβικά κείμενα διαδίδονταν παντού, από την Ισπανία έως τα σύνορα με την Κίνα, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην παραγωγή νέας γνώσης. Οι μεταφράσεις, ωστόσο, ήταν αποτέλεσμα προσωπικής πρωτοβουλίας από πλούσιους πάτρωνες και ηγεμόνες, οι οποίοι χρηματοδοτούσαν της συγκεκριμένη δραστηριότητα. Με εξαίρεση τα νοσοκομεία, τα αστεροσκοπεία και θεσμούς όπως ο Οίκος της Σοφίας, όλη η υπόλοιπη παραγωγή γνώσης ήταν μη θεσμική και πλήρως προσωποπαγής. Το σημαντικό, όμως, ήταν ότι συγκρότησαν ένα τεράστιο δίκτυο παραγωγής γνώσης με βιβλία, βιβλιοθήκες και διανοητές που ταξίδευαν. Τα πρώτα βήματα για μια οικουμενική γνώση είχαν γίνει. Και αυτά τα βήματα, όπως θα δούμε σε επόμενο άρθρο, ενσωμάτωναν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Ισλάμ.
Πηγές:
G. B. Ferngren (ed.) (2002). Science and Religion: A Historical Introduction. Baltimore: The John Hopkins University Press.
