«Πρέπει να βιαστώ να βρω μια λύση και επειδή ο μοναδικός χώρος που μου είναι ανοιχτός είναι εκείνος της θεωρίας, δεν μου μένει άλλο από το να εξακολουθώ να εμβαθύνω στη θεωρητική γνώση της κατάστασης. Η αλήθεια, όπως κι αν είναι αυτή, όμορφη ή άσχημη, δεν μου επιτρέπεται να την αλλάξω»
(Ίταλο Καλβίνο, Ταφ μηδέν, 1967).
Το έργο του Καλβίνο ζει σε μια ένταση ανάμεσα στη μοναξιά της αποξένωσης και την αναγκαία, αλλά τόσο αηδιαστική και άθλια, κοινωνικότητα. Και στις δύο, ακραίες περιπτώσεις, ο άνθρωπος είναι ακρωτηριασμένος και πρέπει να τον ανασυνθέσουμε, πράγμα που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο στο παραμύθι.
Η ποιητική της αποξένωσης σημειώνεται σε πολλές περιοχές της αφήγησης. Ο χώρος είναι εκείνος ο μακρινός και αχανής ώστε να καταστεί ένας εν δυνάμει χώρος. Ο χρόνος είναι ένα παρελθόν, που η απομάκρυνση και η αφαιρετικότητά του επισημαίνονται από τη συνάντηση εκείνων των συντεταγμένων του χώρου, λιγότερο πραγματικών και μάλλον παραδειγματικών. Αλλά, ακόμη περισσότερο, η απόσταση βρίσκεται στην κατάσταση και την ψυχολογία των πρωταγωνιστών.
Και σ’ αυτό το έργο η προγραμματισμένη αποστασιοποίηση διατηρεί τη διπλή αξία που πάντα είχε στον Καλβίνο, από τη μια μεριά εγγύηση «καθαρής» γνώσης του κόσμου, κι από την άλλη σημάδι της αλλοτρίωσης του ατόμου που τον ζει, και της «διαφωτιστικής» λογικής που ενσαρκώνει, σε σχέση με την ίδια την πραγματικότητα: και θα λέγαμε ότι αυτό είναι η τελευταία μορφή που προτιμά να υπογραμμίσει ο συγγραφέας, υποδεικνύοντας πώς η απόσταση και υπέρβαση της λογικής μετατρέπεται σε αμφιβολία πάνω στην υπόσταση της πραγματικότητας, και ακόμη πάνω στην ύπαρξη του σκεπτόμενου ατόμου.
Ο Καλβίνο, παραμυθοποιός στεγνής και λογικής φύσης, πάντα έπαιξε με ανοιχτά χαρτιά με τις αλληγορίες του, γιατί σ’ αυτόν το παραμύθι δεν υπήρξε ποτέ -ρομαντικά- υπεκφυγή του μυστηρίου και του παράλογου του πραγματικού, αλλά πάντα -διαφωτιστικά- ηθική και εξάσκηση της λογικής. Οι κύριες αλληγορίες του είναι διάφανες, εύκολα ερμηνεύσιμες, γεγονός που θα μπορούσε να θεωρηθεί μια προσφορά στον ουτοπιστικό του χαρακτήρα.
Σ’ αυτό το έργο, όπως και στα περισσότερα, ο συγγραφέας παραμένει απόλυτα πιστός σ’ αυτή τη γραμμή, και μάλιστα την οδηγεί μέχρι τις έσχατες επιπτώσεις. Τα βιβλία του κατασκευάζονται ολόκληρα πάνω στην συν-παρουσία και την πλοκή συχνά μπερδεμένη με φανταστικές επινοήσεις και ορθολογισμού, κειμένου και αυτο-σχολιασμού. Κάθε εικόνα καταλήγει να είναι μια αλληγορία για την οποία ταυτόχρονα προσφέρεται και ένα κλειδί ανάγνωσης συχνά και απομυθοποίησης.
Αυτή η μορφή του έργου βρίσκεται σε στενή σχέση με τη γενική δομή που το καθορίζει, μια δομή που γυρίζει τις πλάτες της στην «αφηγηματική» διάσταση και απελευθερώνει τον δοκιμιογράφο που υπάρχει μέσα στον Καλβίνο: θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «αφήγηση», αυτός ο τύπος αφήγησης, τελικά, δεν είναι άλλο παρά μια κρυφή φόρμα δοκιμίου.
*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ.
