Συνήθως γνωρίζουμε τον Καζαντζάκη ως αντιπρόεδρο του «Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου» (Μάιος 1945) ή ως ηγέτη της «Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης» (Αύγουστος 1945). Ή, έστω, ως «συνοδοιπόρο» κάποτε του Panaït Istrati (ώς το 1928). Όμως υπάρχει και ο Καζαντζάκης του Μεσοπολέμου, ακριβέστερα της δεκαετίας του ’20 που σφραγίζεται με την παραμονή του στη Γερμανία και τα ταξίδια του στη Σοβιετική Ένωση.
Προφανώς προϋπήρξε ο Καζαντζάκης των σπουδών του και των αρχικών δημοσιεύσεων (Πινακοθήκη, Παναθήναια, Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου κ.ά. καθώς και η διατριβή: Ὁ Φρ. Νίτσε ἐν τῇ φιλοσοφίᾳ τοῦ δικαίου καί τῆς πολιτείας, μεταφράσεις), δηλαδή των αντιλήψεων που μεταπλάθονται, τροποποιούνται και σε αρκετά σημεία διατηρούνται οι ίδιες και στην κατοπινή του πνευματική σταδιοδρομία. Στη δεκαετία του ’20 που γράφει την Ασκητική και πραγματοποιεί τα ταξίδια του στη Σοβιετική Ένωση (από το 1925 ώς το 1929) συγκλονίζεται από το «πείραμα» της ρωσικής επανάστασης και έχει πεισθεί ότι ο «νέος προλετάριος Θεός θα συντρίψει όλα τα φρικώδη, άτιμα πολιτικά, οικονομικά, ηθικά, πνευματικά είδωλα και θα κηρύξει μια νέα ελευθερία στον κόσμο» (βλ. Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, τ. Γ΄, 1993: 616).
Στο περιοδικό Αναγέννηση, το οποίο εμφανίζεται τον Σεπτέμβριο του 1926 με διευθυντή τον Δημήτρη Γληνό, ο Καζαντζάκης θα συνεργασθεί εφτά φορές με κείμενα που προέρχονται από την Ασκητική ή που θα συμπεριληφθούν στο ταξιδιωτικό του για τη Ρωσία. Συναφώς, κατά την ίδια περίοδο, αρθρογραφεί στο αλεξανδρινό περιοδικό Ερμής (βλ. όπ.π., 1993:685). Ως προς την Αναγέννηση, το περιοδικό αυτό θα καταστεί όργανο του «σοσιαλιστικού δημοτικισμού», μετά τη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (Μάρτιος 1927), όταν δηλαδή ο διευθυντής του αρχίζει να ακροβατεί «σε τεντωμένο σκοινί ανάμεσα στη Β΄ και τη Γ΄ Διεθνή» (βλ. όπ.π., 1993: 186, 614, 615).
Όσο για τον Καζαντζάκη, κατά τη δεκαετία που ακολουθεί, αυτός συνεχίζει το δικό του δρόμο, αρκετά διαφορετικό απ’ αυτόν που υπονοούσε ό,τι είχε προηγηθεί ως κοσμοθεωρητική και πολιτική στάση. Το ίδιο θα συμβεί και στη σφαίρα της ποιητικής του δημιουργίας. Για παράδειγμα, η «νέα Οδύσσεια» συνιστά «αισθητική πλάνη» με κριτήριο ότι ο σύγχρονος πολιτισμός επιχειρεί να «ανανεωθεί μ’ απότομες θεληματικές μετατοπίσεις», εννοώντας εδώ ο Αυγέρης τις κοινωνικές επαναστάσεις (βλ. Μανδραγόρας, τχ. 32, Νοέμβρ. 2004: 62). Προφανώς αυτή η λογοτεχνική παραγωγή του Καζαντζάκη και, στη συνέχεια, οι μυθιστορηματικές του επιδόσεις απαιτούν μια άλλη εργασία για τη μελέτη τους.
Πρόσφατα δημοσιεύθηκε (Οκτώβριος 2022), για πρώτη φορά, το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη Ο Ανήφορος (γραμμένο το καλοκαίρι του 1946 στην Αγγλία). Μια αρχική συγκριτική κατόπτευση με το σύνολο των προηγηθέντων δημοσιευμάτων του (μόλις είχε τελειώσει η συγγραφή του Ζορμπά) θα μπορούσε να προσφέρει τα εξής:
-Τη ρητή σύζευξη με την Ασκητική, δηλαδή στην κατακλείδα του κειμένου: «Πήρε ο Κόσμος ένα κόκκινο μολύβι, έγραψε απάνω σ’ ένα καινούργιο τετράδιο με μεγάλα κεφαλαία γράμματα: ΑΣΚΗΤΙΚΗ∙ κι άρχισε καθαρά, αναπαμένα, ν’ αντιγράφει τ’ όραμά του:» (σ. 251).
-Τη συχνή επίκληση του «Μετακομμουνιστικού Πιστεύω» που μπορεί να καταστεί «σπόρος μια μεγάλης συγκομιδής», χωρίς να «παραστρατίσουν» οι θιασώτες του «μήτε δεξιά μήτε αριστερά στο σύγχρονο χάος» (σσ. 203, 246∙βλ. και σσ. 161,177,211).
-Την επίκληση του «Ιωακείμ ντε Φλόρα» που «έλεγε πώς τρία είναι τα στάδια της ανθρώπινης ιστορίας: στο πρώτο κυριαρχεί ο Πατέρας, ο νόμος∙ στο δεύτερο ο Γιος, η πίστη∙ στο τρίτο το Άγιο Πνεύμα, η αγάπη. Μπήκαμε, λέει στο τρίτο στάδιο της ιστορίας, στην αγάπη». Μόνο που «πέρασαν εφτά αιώνες από τότε κι ακόμα δεν μπήκαμε» (σ.187). Ακριβέστερα, ο Joachim de Floris (1130 – 1202), μοναχός στο Fiore της βυζαντινοκρατούμενης Καλαβρίας, με το τριχοτομικό του σχήμα για την ιστορία συνάρπασε τα υστερομεσαιωνικά πνεύματα που προκάλεσε έτσι την καταδίκη του από την 4η σύνοδο του Λατερανού το 1215. Το πρώτο στάδιο της ιστορίας ανήκει στον Πατέρα («η εποχή της Παλαιάς Διαθήκης» που τα γεγονότα της έγιναν «carnaliter»), το δεύτερο στο Γιο («εποχή της Καινής Διαθήκης» που τα γεγονότα της συνέβησαν «literaliter») και το τρίτο στο Άγιο Πνεύμα (που θ’ αρχίσει το 1260 και θα χαρακτηρίζεται από το «πνευματικό ολοκλήρωμα»∙ βλ. Ο Νομιναλισμός, Αθήνα 1980, σσ. 68-71).
-Την υπέρβαση του Δάντη (Inferno) που με τον Οδυσσέα του έδωσε «την» «Παράδεισο» «καμωμένη» από θεολογικές βεβαιότητες» και όχι «από τον αχνό του ονείρου» (σσ. 228,184).
-Τη βεβαιότητα ότι ο «τρίτος δρόμος» είναι ο «πιο ανηφορικός» (σ. 201), ο «σωστός δρόμος» (264).
-Την ανάγκη συζυγίας «μικροσκόπιου» και «τηλεσκόπιου» (σ. 242/243).
-«Σα μια Πομπηία του φάνηκε ξαφνικά ο κόσμος» (σ. 152∙ βλ. «Η νέα Πομπηΐα», Αναγέννηση, τ. 1 (1926/7) 76 - 80).
-Να πέσουν «κάτω οι μάσκες», ό,τι χρησιμοποιείται για να «καμουφλάρουν ανήθικες ματεριαλιστικές απληστίες» (σ. 125 και σ. 249: «Ξετέλεψε την αποστολή της»).
-Την «Πνεματική Διεθνή» που καθιστά τη «φυγή» από το «σημερινό κόσμο «άναντρη λιποταξία», κρατώντας με το «σωστό λόγο» «Μιαν Καλήν Αγγελία» (σ. 127), «απάνω από τα πολιτικά πάθη» (σ. 173), σε μια νέα «σύνθεση» (σ. 177).
-Τις «δύο μεγάλες ιδέες» ανανεωμένες, τη «σοσιαλιστική λαχτάρα για έναν κόσμο πιο δίκαιο» και τη «νεοχριστιανική αναγέννηση», χωρίς τους «στενοκέφαλους δογματιστές» που «μετατοπίζουν άναντρα τον αγώνα από τη γη στον ουρανό» (σ. 161).
-Την απομάκρυνση από τη «βιομηχανική τούτη εποχή μας», πριν «να βουλιάξουμε στην άβυσσο» (σ. 187∙ βλ. σσ.124,168,190,191,193).
-Το «καινούργιο όραμα» να ταυτίζεται με «ένα νέο πολιτισμό» (σ. 125), ο «δικός μας κόσμος» στο «μπόι της καρδιάς μας», «απόλυτα δικό μας απόρθητο» (σ.227).
-Χωρίς να παραβλέψουμε άλλα επιμέρους σημεία (αναφορά στον Bergson, «ανάγλυφα του Παρθενώνα»∙ σσ. 167,147) μπορούμε να έχουμε μπροστά μας ένα συμπαγές τετράπτυχο: μυθιστορία, ιστορία, ιστορία των κοινωνικών και πολιτικών ιδεών, αυτοβιογραφία.
-Όσο για τον «Κοσμά» (όνομα ελληνιστικής περιόδου, από το «κόσμος») και τη «Νοεμή» (:«Ευχάριστη», «Συμπονετική» και σε λίγο βαπτισμένη «Χρυσούλα») δεν οδηγούν με τη συμπεριφορά τους σε «υβριδικό» πεζογράφημα, αν επικαλεστούμε τον “hybrida”, γεννημένο από Ρωμαίο πολίτη και ξένη ή δούλη μάνα…Και για την τιτλοφόρηση του παρόντος κειμένου, θα μπορούσε να προκύψει και από άλλες ετυμολογικές εκδοχές. Έστω, «πεντακάθαρο κελί ασκητικό» (219).
*Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων
