Για να καταλάβουμε την πολιτική του Κίσινγκερ, αλλά και τον ίδιο ως προσωπικότητα, χρειάζεται να μετακινηθούμε πέρα από τα όσα αφορούν τη σχέση του με την Ελλάδα και να τον δούμε στη σκακιέρα του κόσμου στον οποίο έζησε. Μπήκε στην πολιτική στην καρδιά του Ψυχρού Πολέμου, αφού προηγουμένως είχε βιώσει τη στοχοποίηση των Εβραίων στη χιτλερική Γερμανία, τη φυγή στις ΗΠΑ, τη φρίκη του Παγκοσμίου Πολέμου ως διερμηνέας και μέλος της υπηρεσίας πληροφοριών. Αλλά το εισιτήριό του για την πολιτική αποτέλεσε η ακαδημαϊκή του καριέρα στο πεδίο της πολιτικής (government) και των διεθνών σχέσεων.
Κεντρική του θέση ήταν ότι η διεθνής πολιτική δεν μπορεί να βασίζεται σε ιδεαλιστικές βάσεις, κυρίως γιατί αυτή ήταν η συνταγή της αποτυχίας σε ό,τι αφορά την επιτυχία της και τα ζητήματα ασφάλειας. («Μια χώρα που επιδιώκει ηθική τελειότητα στην εξωτερική της πολιτική δεν θα πετύχει ούτε την ηθική ούτε την ασφάλειά της» είχε πει). Πρακτικότερα, η εμμονή στη θεώρηση του κόσμου μέσα από τους φακούς της ηθικής ορθότητας των δύο μεγάλων αντίπαλων πολιτικών ιδεολογιών, του κομμουνισμού και του ελεύθερου κόσμου, ήταν βέβαιο ότι θα οδηγούσε αργά ή γρήγορα σε γενικευμένη σύγκρουση - τη στιγμή, μάλιστα, που θερμά επεισόδια του Ψυχρού Πολέμου δεν είχαν λείψει ήδη από τα πρώτα του χρόνια. Στην ίδια την Αμερική, η πολιτική του μακαρθισμού την προηγούμενη περίοδο, με τις εκτεταμένες διώξεις και το κλίμα έντασης, είχε δώσει δείγματα για το τι θα συνέβαινε αν η πολιτική αυτή επεκτεινόταν στην εξωτερική πολιτική – όπως, άλλωστε, δείχνουν οι πιέσεις που δεχόταν ο Τρούμαν για γενίκευση του πολέμου της Κορέας. Επομένως, η επιλογή της εφαρμογής της realpolitic ως βασικής κατεύθυνσης της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής ήταν από την άποψη αυτή ένα σημαντικό βήμα στην κατεύθυνση της διατήρησης της σταθερότητας, σε έναν κόσμο που ήταν ανά πάσα στιγμή έτοιμος να εκραγεί. Σε πρακτικό επίπεδο, η πολιτική του Κίσινγκερ σήμαινε τη διπλωματική προσέγγιση της Κίνας, την έναρξη των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ για περιορισμό των πυρηνικών όπλων και την επίλυση της αραβοϊσραληνικής σύγκρουσης του 1973. Αυτά είναι τουλάχιστον όσα δεν έχουν αμφισβητηθεί από τους αντιπάλους του.
Μένουν, όμως, και οι αμφιλεγόμενες πλευρές της δράσης του, κυρίως σε ό,τι αφορά την υποστήριξη των δικτατοριών κυρίως στη Λατινική Αμερική. Αν και οι κατηγορίες ισχύουν, για να κατανοήσουμε τις επιλογές του, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να δούμε τον κόσμο μέσα από τη δική του ματιά. Και η δική του ματιά ήταν αυτή που τον είχε κάνει μάρτυρα της ανόδου του ναζισμού στη Γερμανία μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. «Δεν καταλαβαίνω γιατί πρέπει να μένουμε άπραγοι βλέποντας μια χώρα να μετατρέπεται σε κομμουνιστική εξαιτίας της ανευθυνότητας του λαού της. Το ζήτημα είναι πολύ σημαντικό για να αφήσουμε τους ψηφοφόρους της Χιλής να αποφασίσουν» φέρεται να είπε όταν σχεδίαζε την ανατροπή του Αλιέντε. Η ανευθυνότητα των ψηφοφόρων ήταν μια σταθερή δικαιολογία όσων σχεδίαζαν πραξικοπήματα.
Επίσης, σε ό,τι αφορά την παθητική του αδιαφορία για την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, φαίνεται ότι τη θεωρούσε παράπλευρη απώλεια για την πραγμάτωση των μακροπρόθεσμων στόχων του σε ό,τι αφορούσε τη διεθνή πολιτική. Άλλωστε, με τον ίδιο τρόπο την έβλεπαν πολλοί πολιτικοί της εποχής του, δεξιοί και αριστεροί. Ήταν περισσότερο ο κανόνας παρά η εξαίρεση.
Τον Κίσινγκερ δεν μπορούμε να τον διαβάσουμε έξω από την τραγικότητα της εποχής του. Και τα θεμέλια της σκέψης του είχαν ήδη τεθεί στη διατριβή του με τίτλο «Το νόημα της Ιστορίας», αρκετά χρόνια πριν μπει στην πολιτική. Ήταν φιλοσοφικά απαισιόδοξος. Πιστεύοντας στον ρόλο του τυχαίου στην Ιστορία και έχοντας ο ίδιος βιώσει τις απρόσμενες διακλαδώσεις της, ο Κίσινγκερ πίστευε ότι το κύριο ζητούμενο της πολιτικής δεν ήταν να καταπολεμήσει κανείς το κακό, αλλά να βάλει όρια στον τρόπο που διεκδικείται το ορθό. Μακριά λοιπόν από αγιογραφίες, αλλά το ίδιο μακριά και από δαιμονοποιήσεις, η μελέτη της προσωπικότητας του Κίσινγκερ αλλά κυρίως της πολιτικής που πρότεινε για την επίλυση του διλημμάτων του Ψυχρού Πολέμου χρειάζεται ακόμη πολλή δουλειά.
Στην Ελλάδα, κάθε φορά που γίνεται λόγος για τον Κίσινγκερ μάς έρχεται στον νου ο τρόπος που χειρίστηκε την κρίση με την Τουρκία το 1974, η οποία κατέληξε στην εισβολή των τουρκικών δυνάμεων στην Κύπρο το 1974. Αντιμετώπιζε και τις δυο χώρες ως συμπληρωματικά κομμάτια του αντισοβιετικού παζλ, ενώ φοβόταν ότι η Κύπρος θα μπορούσε να εξελιχθεί σε Κούβα της Μεσογείου. Κυκλοφορούσε, μάλιστα, ευρύτατα και μια δήλωσή του: «Ο λαός των Ελλήνων είναι αναρχικός και δύσκολος να τιθασευτεί. Γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτιστικές του ρίζες. Τότε ίσως συνετιστεί. Εννοώ, δηλαδή, να πλήξουμε τη γλώσσα του, τη θρησκεία του, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα, ώστε να εξουδετερώσουμε τη δυνατότητά του να αναπτυχθεί, να διακριθεί, να επικρατήσει, έτσι ώστε να μην μας παρενοχλεί στην περιοχή των Βαλκανίων και της Ανατολής, των τόσο σημαντικών για τα συμφέροντα των ΗΠΑ». Έχει αποδειχτεί, βέβαια, και με επιστολή του ίδιου ότι η δήλωση είναι ψευδής. Άλλωστε, ο ίδιος ήταν πολύ ευφυής ώστε να δηλώνει παρόμοιες ανοησίες. Ωστόσο, η δήλωσή του ανακυκλώθηκε ταΐζοντας κυρίως ένα είδος αριστερού πατριωτισμού και πολιτισμικού αντιαμερικανισμού που επιζεί, μειοψηφικά, ακόμη. Σε ό,τι αφορά την εμπλοκή του στις ελληνικές υποθέσεις, θα πρέπει να ιδωθεί μέσα στις γενικές του θέσεις και στον ρόλο του στην οικοδόμηση των ισορροπιών ισχύος της εποχής του. Πάντως, πιστός στις απόψεις του περί της ισορροπίας ισχύος και της υποτίμησης των δημοκρατικών δικαιωμάτων, οι θέσεις του στον ρωσοουκρανικό πόλεμο ήταν εντελώς διαφορετικές από τις τρέχουσες της αμερικανικής ηγεσίας και της Ε.Ε.
* Ο Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
