Πριν από περίπου έναν χρόνο, ο Βρετανός ιστορικός Άνταμ Τουζ χρησιμοποίησε τον όρο «πολυκρίση» (polycrisis) για να περιγράψει την κατάσταση του πλανήτη. Μια σειρά από κρίσεις που προϋπήρχαν ουσιαστικά, και κάθε άλλο παρά ανεξάρτητες ήταν η μία από την άλλη, ήρθαν να μπερδευτούν ακόμα περισσότερο μετά και τον πόλεμο στην Ουκρανία, που στην πραγματικότητα αποκάλυψε πόσο ασταθής είναι ο πλανήτης αλλά και πόσο αλληλοτροφοδοτούμενα είναι τα μεγάλα του ζητήματα. Κλίμα, ενέργεια, παγκόσμιο χρέος, ανισότητες Βορρά-Νότου, μεταναστευτικό, επισιτιστικό, κυβερνοαπειλές, ενίσχυση ακραίων κινημάτων και ιδεολογιών. Η ελβετική Neue Zuercher Zeitung έγραφε την περασμένη εβδομάδα ότι αυτή θα μπορούσε το 2023 να ανακηρυχθεί και ως η λέξη της χρονιάς.
Eνα συντριπτικό σοκ
Ο ιστορικός περιέγραφε αυτή την κατάσταση κάπως έτσι: «Ένα πρόβλημα γίνεται κρίση όταν αμφισβητεί την ικανότητά μας να αντεπεξέλθουμε κι έτσι απειλεί την ταυτότητά μας. Στην πολυκρίση τα σοκ είναι ανόμοια, αλλά αλληλεπιδρούν, έτσι ώστε το σύνολο να είναι ακόμη πιο συντριπτικό από το άθροισμα των μερών. Μερικές φορές αισθάνεται κανείς σαν να χάνει την αίσθηση της πραγματικότητας».
Η διαπίστωση αυτή αποκτά ακόμα μεγαλύτερη οξύτητα μετά τον δεύτερο μεγάλο «παγκόσμιο» πόλεμο των ημερών μας και θέτει τις παραδοσιακές μεγάλες δυνάμεις και κυρίως την Ευρώπη μπροστά σε διλήμματα που η τελευταία προσπαθεί να αποφύγει, αλλά συναντά διαρκώς μπροστά της. Το βασικότερο όλων είναι ότι και σ’ αυτή τη φονική σύγκρουση, όπως και σε εκείνη της Ουκρανίας, αποκαλύφθηκε σε όλο της το μεγαλείο η κρίση ταυτότητας της Ε.Ε. Κάτι που την κάνει να δείχνει ολοένα και πιο «μικρή» και ανήμπορη να παρέμβει σε οποιαδήποτε κρίση απαιτεί κάποια στιβαρότητα.
Η τελευταία ψηφοφορία στον ΟΗΕ για την εκεχειρία στη Γάζα, όπου η Ε.Ε. κυριολεκτικά τριχοτομήθηκε μεταξύ του «ναι», του «όχι» και της αποχής, ήταν που γκρέμισε τελειωτικά όλα τα προσχήματα ενότητας που με τόσο κόπο κρατιόντουσαν εδώ και ενάμιση χρόνο στο Ουκρανικό. Οι χώρες ψήφισαν με βάση την ιστορία τους, τις εσωτερικές τους ισορροπίες αλλά και τα οικονομικά τους συμφέροντα. Και προκάλεσαν αντιδράσεις και σκωπτικά σχόλια και από την πλευρά του Ισραήλ, και από τον αραβικό κόσμο. Είναι ένα πραγματικό κατόρθωμα να δυσαρεστείς και τις δύο πλευρές χωρίς να έχεις κάνει τίποτα ουσιαστικό. Υπήρξαν βεβαίως και κάποια επιπλέον παράδοξα, που ορισμένοι προτίμησαν να μην φωτίσουν ιδιαίτερα. Για παράδειγμα, η Ουγγαρία του Βίκτορ Όρμπαν, που μονίμως απειλούσε να σπάσει τη νατοϊκή σκληρή γραμμή των υπολοίπων κατά της Ρωσίας και που βρέθηκε στο Πεκίνο πριν από λίγες μέρες να σφίγγει το χέρι του Βλαντίμιρ Πούτιν, τώρα έχει μετατραπεί σε έναν από τους φανατικότερους υποστηρικτές της πολιτικής του Ισραήλ κι αυτό όχι μόνο λόγω της προσωπικής σχέσης των Όρμπαν και Νετανιάχου. Η «σωστή πλευρά της Ιστορίας», όπως την ορίζουν οι Φον ντερ Λάιεν και Μπορέλ, μοιάζει συνδεδεμένη με τις τόσο δημοφιλείς στις Βρυξέλλες περιστρεφόμενες πόρτες.
Πρόβλημα ταυτότητας
Το πρόβλημα δεν είναι απλώς ποσοτικό, όπως κατά κάποιον τρόπο προσπάθησε να το περιγράψει ο πρωθυπουργός του μικρού Λουξεμβούργου Ξαβιέρ Μπέτελ όταν υποστήριξε πως «προσπαθούμε να παίξουμε τους πυροσβέστες, αλλά συνεχώς εκδηλώνονται και νέες εστίες φωτιάς». Το αν είσαι αποτελεσματικός πυροσβέστης, ωστόσο, δεν εξαρτάται μόνο από τον αριθμό των εστιών, αλλά και την ικανότητα, την προετοιμασία και την αποφασιστικότητά σου. Ένας από τους προκατόχους του, ο Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, που αποδείχτηκε στο τέλος ο καλύτερος πρόεδρος της Κομισιόν τον 21ο αιώνα, είχε πει σε μια συζήτηση στο Ευρωκοινοβούλιο ότι αυτή η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν δικαιολογεί ούτε το επίθετο Ευρωπαϊκή ούτε το ουσιαστικό Ένωση. Αυτό συνέβη στην κορύφωση της προσφυγικής κρίσης, το 2015-2016, όταν κάποιες χώρες ορθά-κοφτά αποφάσισαν να βγάλουν την ουρά τους απέξω. Δεν ήταν απλώς ένα τεχνικό πρόβλημα. Ήταν κάτι πολύ βαθύτερο, που αποκάλυψε ότι η κοινότητα αρχών και αξιών ήταν ένας μύθος.
Δεν έχουν αλλάξει και πολλά από τότε σε ό,τι αφορά τον τρόπο λειτουργίας της Ένωσης. Τα προβλήματα όμως έχουν πολλαπλασιαστεί. Η «πολυκρίση» απειλεί να μετατρέψει την αναξιοπιστία που επέκριναν ως τώρα πολλοί σε ολική ανυποληψία. Η τραγωδία της Γάζας, όπως και ο πόλεμος στην Ουκρανία, όπως και όλα τα προβλήματα που κάθε τόσο απασχολούν συνόδους κορυφής και καταλήγουν σε νερόβραστες ανακοινώσεις, δεν προέκυψε από το πουθενά. Κατέρριψε τις όποιες ψευδαισθήσεις για την ύπαρξη μιας αυτόνομης ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής. Είναι αποτέλεσμα μιας αδιέξοδης και στρουθοκαμηλικής πολιτικής κυρίως των ΗΠΑ, που θυμίζει τα ερείπια στο ισοπεδωμένο τοπίο της Γάζας. Η Ε.Ε. δεν μπόρεσε ούτε να διαφοροποιηθεί ουσιαστικά από αυτή ούτε να την επηρεάσει σε μια πιο ανθρώπινη κατεύθυνση. Τις συνέπειες αυτής της πολιτικής θα πρέπει να υποστεί τώρα. Το ερώτημα είναι αν μπορεί να διδαχτεί κάτι από όλα αυτά, να αποτρέψει έναν πιθανό επόμενο πόλεμο, να προετοιμαστεί για ενδεχόμενες ανθρωπιστικές κρίσεις που μοιάζουν αναπόφευκτες ακόμα και χωρίς μια νέα σύγκρουση ευρείας κλίμακας. Ο πρότερος βίος της δεν υποδηλώνει κάτι τέτοιο. Ο παραλυτικός της αυτοπεριορισμός σε ψηφίσματα γενικού περιεχομένου και η εμμονή της να αναζητά μια θαλπωρή σε φανταστικά φρούρια πίσω από τείχη και συρματοπλέγματα δεν συνηγορεί σε σκέψεις αισιοδοξίας.
