Πριν από λίγες ημέρες ο Πρόεδρος της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς τηλεφώνησε στον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Άντονι Μπλίνκεν και του είπε να μην ανησυχεί· η Σερβία αποσύρει τμήμα του στρατού που είχε συγκεντρώσει στα σύνορα με το Κόσοβο μετά το επεισόδιο της 24ης Σεπτεμβρίου, όταν ένοπλοι παραστρατιωτικοί Σέρβοι ταμπουρώθηκαν σε ένα μοναστήρι στα βόρεια της χώρας και άρχισαν να πυροβολούν Κοσοβάρους αστυνομικούς.
Η είδηση της απόσυρσης, παρότι δεν επιβεβαιώθηκε από ανεξάρτητες πηγές, χαιρετίστηκε με ανακούφιση από τη διεθνή κοινότητα, η οποία το τελευταίο που χρειάζεται αυτή τη στιγμή είναι ένας πόλεμος στην καρδιά των Βαλκανίων ανάμεσα σε Σέρβους, Αλβανούς, Κοσοβάρους, στις δυνάμεις του ΝΑΤΟ που βρίσκονται στο Κόσοβο και σε όποιον άλλον είναι εύκαιρος και πρόθυμος να εμπλακεί. Η ίδια η διεθνής κοινότητα, παρ’ όλα αυτά, δεν έχει καταφέρει να επιλύσει το ζήτημα του Κοσόβου, το οποίο «σέρνεται» επισήμως από το 2008, ανεπισήμως σχεδόν από πάντα. Η απόσυρση μέρους των σερβικών στρατευμάτων, εάν ισχύει, είναι πράγματι μια καλή είδηση. Η κακή είδηση είναι ότι ακόμη και αν όντως έφυγαν οι 4.000 άντρες που λέει το Βελιγράδι, έμειναν άλλες 5.000, περίπου το ένα τέταρτο των Ενόπλων Δυνάμεων της χώρας. Άλλοι τόσοι νατοϊκοί είναι «σταθμευμένοι» στο Κόσοβο ως μέρος της KFOR. Η ακόμη χειρότερη είδηση είναι ότι μπορεί ο πόλεμος ανάμεσα στις δύο χώρες να αποφεύχθηκε προσώρας, αλλά σε καμία περίπτωση δεν απομακρύνεται ως διαρκές ενδεχόμενο. Ένα διαρκές ενδεχόμενο που πλανάται πάνω από τα πολύπαθα Βαλκάνια όσο η διεθνής διπλωματία αποτυγχάνει να επιλύσει το ζήτημα του «τελευταίου ασθενούς» της περιοχής.
Σφαγές και αστοχίες
Τι συμβαίνει, όμως, στο Κόσοβο και τι θέλουν οι Σέρβοι στα σύνορά του; Ας ξεκινήσουμε από λίγη ιστορία για να καταλάβουμε εν τάχει την κεντρική ιδέα μιας κατάστασης στην οποία καθένας από τους εμπλεκόμενους κάνει αυτό που ξέρει καλύτερα, χωρίς να βρίσκεται καμία λύση.
Στις 17 Φεβρουαρίου 2008 το Κόσοβο αποφάσισε να κηρύξει την ανεξαρτησία του από τη Σερβία. Η μικρή περιοχή, σφηνωμένη ανάμεσα στη Σερβία, στο Μαυροβούνιο, στη Βόρεια Μακεδονία και στην Αλβανία, κατοικείται κατά 97% από αλβανόφωνους, ενώ οι υπόλοιποι είναι Σέρβοι, που κατοικούν κυρίως στα βόρεια της χώρας. Οι εντάσεις ανάμεσα στους Αλβανούς κατοίκους της περιοχής και στους Σέρβους είχαν ξεκινήσει ήδη από την εποχή που η ενωμένη Γιουγκοσλαβία προσποιούνταν ότι ζούσε το όραμα του Τίτο. Με τη διάλυσή της το Κόσοβο αποτέλεσε μέρος της Σερβίας και οι εντάσεις εξελίχθηκαν σε κανονική σύγκρουση. Η πολιτική της σκληρής καταστολής της αυτονομίας της περιοχής που εφάρμοσε ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς τη δεκαετία του 1980 οδήγησε, όπως συμβαίνει πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, στην ανάπτυξη του αυτονομιστικού κινήματο υπό τον Ιμπραήμ Ρουγκόβα. Αρχικά, ήταν μη βίαιο και επεδίωκε την ανεξαρτησία της χώρας με ειρηνικούς τρόπους. Η πρώτη μεγάλη αστοχία της διεθνούς κοινότητας ήρθε το 1995, όταν το θέμα του Κοσόβου δεν επιλύθηκε ως μέρος της Συμφωνίας του Ντέιτον, η οποία τερμάτισε τον πόλεμο της Βοσνίας. Οπότε τον λόγο πήραν τα όπλα. Σε λιγότερο από έναν χρόνο ο Απελευθερωτικός Στρατός του Κοσσυφοπεδίου (ΑΣΚ, γνωστός ως Ουτσεκά), μια αλβανική παραστρατιωτική ομάδα που επεδίωκε την απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου και την τελική δημιουργία μιας Μεγάλης Αλβανίας, είχε επικρατήσει του μη βίαιου κινήματος και εξαπέλυε ένοπλες επιθέσεις κατά του σερβικού στρατού και της σερβικής αστυνομίας στο Κοσσυφοπέδιο. Οι Σέρβοι απάντησαν σφάζοντας τους Αλβανούς της περιοχής, περίπου όπως είχαν κάνει και με τους μουσουλμάνους της Βοσνίας. Ο πόλεμος γενικεύτηκε και έληξε το 1999 με ακόμη έναν γνώριμο τρόπο: Το ΝΑΤΟ, αδυνατώντας να πείσει διπλωματικά τη Σερβία να αποσύρει τα στρατεύματά της από το Κόσοβο, επί έναν μήνα βομβάρδισε αλύπητα και εντελώς παράνομα για κάθε διεθνές στάνταρ το Βελιγράδι. Μετά από 11.000 νεκρούς και περίπου 1 εκατ. εκτοπισμένους ο πόλεμος τελείωσε και τα σερβικά στρατεύματα στο Κόσοβο αντικαταστάθηκαν από διεθνείς «ειρηνευτικές δυνάμεις», οι οποίες, όπως και αλλού, απέτυχαν να διασφαλίσουν την ακεραιότητα των Σέρβων που παρέμειναν στο Κόσοβο και οι οποίοι πέρασαν πάρα πολύ άσχημα στα χέρια των Αλβανών.
Στο διά ταύτα, αμφότερες οι πλευρές διέπραξαν αδιανόητες φρικαλεότητες κατά τη διάρκεια του πολέμου, αμφότερες πήγαν στο Διεθνές Δικαστήριο, κάποιοι καταδικάστηκαν, ας πούμε ότι το θέμα ψιλοξεχάστηκε, στρέψαμε το βλέμμα μας αλλού. Από το 2006 η διεθνής κοινότητα και τα όργανά της κάνουν για το Κόσοβο αυτό που επίσης ξέρουν καλύτερα: Κουβεντιάζουν χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Στο μεταξύ, οι Κοσοβάροι αποφάσισαν να πάρουν το θέμα στα χέρια τους, έκαναν εκλογές και υπό τον Χασίμ Θάτσι αυτοανακηρύχθηκαν ανεξάρτητο κράτος. Και τότε η μικρή και ασήμαντη χώρα αρχίζει να αποτελεί πιόνι στα διεθνή διπλωματικά παιχνίδια και να μετατρέπεται σε μπαρουταποθήκη. Την ανεξαρτησία του Κοσόβου έχουν αναγνωρίσει περίπου 100 χώρες, και λέμε περίπου διότι κάποιες εντελώς απίθανες (όπως το Σάο Τομέ, η Παπούα Νέα Γουινέα και το Τόνγκο) το αναγνώρισαν, μετά το ξε-αναγνώρισαν, μετά το αναγνώρισαν ξανά, ανάλογα πού φυσάει ο άνεμος και κυρίως ανάλογα με τι έχουν να πάρουν από τη Σερβία και τους συμμάχους της. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όλες οι χώρες της Ε.Ε. έχουν αναγνωρίσει το Κόσοβο ως ανεξάρτητη χώρα, εκτός από πέντε, την Ελλάδα, τη Ρουμανία, τη Σλοβακία, την Κύπρο και την Ισπανία, που έχουν τα δικά τους «αποσχιστικά» ή άλλα παρεμφερή ζητήματα και είπαν όχι, δεν γίνεται καθένας να λέει ένα πρωί είμαι ανεξάρτητο κράτος, ανοίγουμε άσχημα προηγούμενα.
Η στάση της Ε.Ε.
Η ίδια η Ε.Ε. πιέζει ασφυκτικά (και εμάς) τον τελευταίο καιρό για την αναγνώριση του Κοσόβου προκειμένου αρχικά να εξομαλυνθεί η κατάσταση και, κατά δεύτερον, να το πάρει κάποια στιγμή στη μεγάλη και στοργική αγκαλιά της, στην οποία δείχνει να θέλει να μπει και η Σερβία. Η οποία Σερβία, του λαϊκιστή Αλεξάνταρ Βούτσιτς, από τη μία καταδικάζει την εισβολή στην Ουκρανία και στέλνει «κρυφά» όπλα στο Κίεβο, ενώ από την άλλη αρνείται να συμμετάσχει στις διεθνείς κυρώσεις κατά της Ρωσίας, προσπαθώντας -όπως κάθε κάποτε σπουδαία και νυν αδύναμη χώρα- να τα έχει καλά με όλους. Η Ε.Ε. φάνηκε προς στιγμήν, τους τελευταίους μήνες, να πετυχαίνει εκεί που απέτυχαν όλοι οι υπόλοιποι διεθνείς οργανισμοί, να φέρει κοντά σε κάποιου είδους συμφωνία τις δύο πλευρές. Η Ευρώπη είναι σαφής και αμετακίνητη σε αυτό που επιδιώκει: ντε φάκτο αναγνώριση της ανεξαρτησίας του Κοσόβου από τη Σερβία, σε ανταπόδοση αυτονομίας για τον σερβικό πληθυσμό στον Βορρά του. Δεν ήταν εύκολο. Πέρα από τις ιδιαιτερότητες της κυβέρνησης του Βελιγραδίου, στην Πρίστινα κυβερνά ο σκληροπυρηνικός εθνικιστής Αλμπίν Κούρτι, πρώην ηγέτης του αυτονομιστικού κινήματος, ο οποίος στο παρελθόν έχει φυλακιστεί στη Σερβία και δεν είναι ιδιαίτερα φιλικός προς τους Σέρβους. Η απροθυμία του Κούρτι να «βάλει νερό στο κρασί του» είχε οδηγήσει τις Βρυξέλλες στην επιβολή κυρώσεων εναντίον του Κοσόβου. Παρ’ όλα αυτά, κάτι γινόταν, είχαν συμφωνήσει και οι δύο επί της αρχής, διαφωνούσαν μόνο στο ποιο θα γίνει πρώτο, η ανεξαρτησία έλεγε το Κόσοβο, η αυτονομία έλεγε η Σερβία. Μέχρι το επεισόδιο της 24ης Σεπτεμβρίου, το οποίο μέχρι σήμερα άπαντες αναρωτιούνται ποιος ενορχήστρωσε και πιθανώς δεν θα μάθουμε και ποτέ, έως ότου σε κάποια χρόνια βγει και ομολογήσει την αλήθεια κάποιος σε ντοκιμαντέρ του Netflix. Φυσικά, το Βελιγράδι και η Πρίστινα κατηγορούν αλλήλους, αυτό δεν είναι καν είδηση. Το βασικό θέμα είναι ότι πλέον κάθε πιθανότητα να καθίσουν μαζί για να τα βρουν απομακρύνεται, ενώ αμφότεροι έχουν πολύ σημαντικά προβλήματα στο εσωτερικό τους, κάτι που ποτέ δεν είναι καλό σε περιπτώσεις κρίσεων, ειδικά σε τέτοια καθεστώτα.
Εθνικισμός και λαϊκισμός συγκρούονται μετωπικά
Επί του παρόντος, ο Βούτσιτς είναι αυτός που πρέπει να αποδείξει ότι δεν έδωσε εντολή για την επίθεση στο Βόρειο Κόσοβο, το οποίο είναι για τον ίδιο δίκοπο μαχαίρι: Εάν την έδωσε, είναι ο πολύ κακός της υπόθεσης. Εάν δεν την έδωσε, τότε οι Σέρβοι του Κοσόβου έχουν ξεφύγει από τον έλεγχό του, με όσα συνεπάγεται αυτό. Ο Βούτσιτς λέει ότι η πολιτική «τρομοκρατίας» του Κοσόβου ήταν αυτή που οδήγησε τη σερβική μειονότητα σε ένοπλη εξέγερση. Η αλήθεια είναι ότι το Κόσοβο δεν είναι ιδιαίτερα ανεκτικό προς τους βόρειους κατοίκους του και οι πολιτικές του όντως στοχεύουν στην καταστολή της εθνικής τους συνείδησης. Η Πρίστινα, από την πλευρά της, έχει πάει το θέμα ένα βήμα παραπέρα, λέγοντας ότι το Βελιγράδι συστηματικά εξοπλίζει και χρηματοδοτεί τρομοκρατικές και εγκληματικές ομάδες για να επιτίθενται στο Κόσοβο. Συνεπώς, δεν στέκεται στο περιστατικό της 24ης Σεπτεμβρίου, αλλά «σηκώνει» το θέμα γενικότερα με στόχο να αποδείξει στη διεθνή κοινότητα ότι όχι μόνο πρέπει να έχει καθολική αποδοχή ως ανεξάρτητο κράτος, αλλά και απόλυτη κυριαρχία στις βόρειες περιοχές του.
Ο Βούτσιτς, πάντως, έχει και κάτι να κερδίσει απ’ όλα αυτά: Αποσπά την προσοχή από τα εσωτερικά του ζητήματα που είναι πάρα πολλά. Τους τελευταίους μήνες δύο μαζικοί πυροβολισμοί στο κέντρο του Βελιγραδίου έβγαλαν τον κόσμο στους δρόμους. Οι διαδηλωτές ζητούσαν παραιτήσεις, να κλείσουν τα ελεγχόμενα από τον Βούτσιτς ΜΜΕ και, φυσικά, πρόωρες εκλογές. Εκεί που φαινόταν ότι δεν θα το απέφευγε υπό την αυξανόμενη πίεση, ήρθε το συμβάν στο Κόσοβο να τον σώσει. Σαν κακέκτυπο του Βλαντίμιρ Πούτιν, ο Βούτσιτς άρχισε να κάνει λόγο για «εθνικό σκοπό», «σωτηρία των Σέρβων του Κοσόβου» και άλλα τέτοια εθνικοπατριωτικά που πιάνουν πολύ στους Σέρβους. Μέρος της ρητορικής, ιδιαίτερα από τα ελεγχόμενα από την κυβέρνηση ΜΜΕ, απαιτεί πόλεμο για την «επανακατάληψη» του Κοσόβου. Εάν ο Βούτσιτς έχει το θράσος να φτάσει ως εκεί, είναι μια άλλη ιστορία. Οι Σέρβοι πιστεύουν ότι θα το κάνει, όπως πιστεύουν ότι έχει την υποστήριξη της Ρωσίας και της Κίνας έναντι μιας «παρακμάζουσας Δύσης». Είπαμε, όλα θυμίζουν πολύ και επικίνδυνα τον Πούτιν. Τώρα εάν ισχύει το σενάριο ότι η Σερβία δεν έχει εμπλοκή στο πρόσφατο επεισόδιο, αλλά οι Σέρβοι του Κοσόβου έδρασαν αυτόνομα, αυτό περιπλέκει τα πράγματα, διότι πολύ απλά σημαίνει ότι είναι εντελώς ανεξέλεγκτοι. Σε περίπτωση που αποφασίσουν να οδηγήσουν την κατάσταση σε κλιμάκωση, η Σερβία θα αναγκαστεί να αντιδράσει (ακόμη και αν δεν το θέλει), το ΝΑΤΟ θα αναγκαστεί να αντιδράσει επίσης και θα έχουμε έναν πάρα πολύ ωραίο πόλεμο λίγο βορείως των συνόρων μας.
Η στάση της Ελλάδας
Περιμένουμε, παρατηρούμε και προσευχόμαστε. Και ισορροπούμε. Ο Νίκος Δένδιας είχε πάει ως υπουργός Εσωτερικών στο Κόσοβο τον περασμένο Μάρτιο για συνομιλίες με την πολιτική ηγεσία της χώρας. Η Ελλάδα θέλει να έχει καλές σχέσεις με το Κόσοβο, αλλά παραδοσιακά είναι και φίλη με τη Σερβία. Η δική μας απροθυμία να αναγνωρίσουμε την ανεξαρτησία του Κοσόβου είναι πολυπαραγοντική: Δεν θέλουμε να αλλάζουν τα σύνορα ετσιθελικά στα Βαλκάνια, δεν θέλουμε την περαιτέρω ενίσχυση του αλβανικού μεγαλοϊδεατισμού, δεν θέλουμε να θυμώσουμε τους Σέρβους, δεν θέλουμε να δημιουργηθεί προηγούμενο αναγνώρισης και λόγω της κατεχόμενης Κύπρου. Η Ελλάδα αναγνωρίζει, όμως, τα κοσοβάρικα διαβατήρια, δεν τηρεί εχθρική στάση απέναντι στους πολίτες του Κοσόβου και δεν αντιτίθεται στις προσπάθειες της Ε.Ε. για εξομάλυνση της κατάστασης. Κατ’ ουσίαν, θέλει αυτό που θέλουν (σχεδόν) όλοι, να κλείσουν επιτέλους οι εκκρεμότητες στα Βαλκάνια. Εκκρεμότητες που, όσο μένουν ανοιχτές, έχει αποδειχθεί πολλάκις στο παρελθόν ότι δεν καταλήγουν καλά.
