Τα Βαλκάνια είναι συνηθισμένα σε δράματα. Το τελευταίο από αυτά ταλανίζει ακόμη τους λαούς της περιοχής. Άρχισε να ξεδιπλώνεται αργά, στο παρασκήνιο, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980 σε μια χώρα που δεν υπάρχει πια, τη Γιουγκοσλαβία. Ο θάνατος του Τίτο, του ιστορικού ηγέτη της, το 1980, άφησε δυσαναπλήρωτο κενό στο πολυποίκιλτο μωσαϊκό εθνοτήτων και θρησκευτικών ταυτοτήτων που απλώνονταν στη γιουγκοσλαβική επικράτεια.
Η εμβληματική φυσιογνωμία του στρατάρχη και η απόλυτη εξουσία του δέσποζαν παντού και επισκίαζαν τις εθνοτικές διαχωριστικές γραμμές. Οι κραυγαλέες διαφορές σε υποδομές, βιοτικό επίπεδο, Παιδεία, κουλτούρα ανάμεσα στον φτωχό Νότο και τον πλούσιο Βορρά φαίνονταν ασήμαντες μπροστά στο σοσιαλιστικό όραμα του τρίτου δρόμου και την ηγετική παρουσία της χώρας στο πάλαι ποτέ Κίνημα των Αδεσμεύτων.
Ήταν απ' τις μεγάλες, διεθνούς εμβέλειας, πρωτοβουλίες που είχαν την υπογραφή και τη σφραγίδα του Τίτο. Τα θεμέλιά της μπήκαν στο Βελιγράδι στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου, το 1961.
Αλλά αυτά ανήκαν στο παρελθόν. Στο (τότε) παρόν και στο παρασκήνιο ο εθνικισμός κατέτρωγε τα θεμέλια της Γιουγκοσλαβίας. Ο ξεσηκωμός των Αλβανών στο Κόσοβο το 1988, τα αδιέξοδα της κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας (όσο κι αν η Γιουγκοσλαβία αποτελούσε ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο σοσιαλιστικής οικονομικής οργάνωσης), η κακοδαιμονία του συστήματος διαμοίρασης της εξουσίας υπό το σύστημα της συλλογικής προεδρίας, η εκ των έσω υπονόμευση και αποτυχία το 1989της εκσυγχρονιστικής κυβέρνησης του Στίπε Μέσιτς, πρωθυπουργού και τελευταίου Προέδρου της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, και φυσικά το “άστρο” του Μιλόσεβιτς, που άρχισε να ανατέλλει, ήταν ο φονικός συνδυασμός των στοιχείων που άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου σπέρνοντας το εθνικιστικό μίσος και πυροδοτώντας μια σειρά αιματηρούς, βάρβαρους πολέμους απ' το 1991 έως και το 1999, τους πρώτους σε ευρωπαϊκό έδαφος μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η αρχή του δράματος
Η ιστορία είναι λίγο - πολύ γνωστή. Παρακινημένες σε μεγάλο βαθμό απ' την προσφάτως, τότε, επανενωθείσα Γερμανία, που ήλπιζε ότι η κατάρρευση του σοσιαλιστικού κόσμου θα τη διευκόλυνε να δημιουργήσει κράτη - δορυφόρους της στα Βαλκάνια ώστε η οικονομική διείσδυσή της σ' αυτά να είναι αστραπιαία και ανεμπόδιστη, όπως είχε κάνει λίγο νωρίτερα επ' ευκαιρία της “βελούδινης επανάστασης” στην Τσεχοσλοβακία το 1989, οι εθνικιστικές ηγεσίες των ομόσπονδων δημοκρατιών της Σλοβενίας και της Κροατίας κήρυξαν την ανεξαρτησία τους απ' το Βελιγράδι το 1991.
Μιλώντας στην Μπούντεσταγκ στις 4 Σεπτεμβρίου εκείνης της χρονιάς ο Χέλμουτ Κολ απαιτούσε “εδώ και τώρα” την αναγνώρισή τους από την Ευρώπη. Μερικούς μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1992, η Ε.Ε. θα αναγνωρίσει τελικά την ανεξαρτησία των δύο αποσχισθεισών Δημοκρατιών.
Είχε προηγηθεί ένας σύντομος πόλεμος στη Σλοβενία -ο “πόλεμος των δέκα ημερών”- κι ένας ιδιαίτερα αιματηρός πόλεμος με επίκεντρο το Βούκοβαρ στα σύνορα Κροατίας - Σερβίας αργότερα, που έμελλε να γίνει το πρελούδιο της μεγάλης τραγωδίας που θα ακολουθούσε.
Η επόμενη “ανεξαρτητοποίηση”, εκείνη της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης, δεν άργησε να έρθει παρά τις επίμονες προσπάθειες του Μιλόσεβιτς να κρατήσει τον Αλία Ιζετμπέγκοβιτς, τον Βόσνιο Πρόεδρο και εν δυνάμει σύμμαχό του απ' την εποχή του συλλογικού προεδρείου, στην τροχιά του Βελιγραδίου. Το βιαστικό δημοψήφισμα της 1ης Μαρτίου 1992, το οποίο μποϊκόταραν οι Σέρβοι, δεν πτόησε τους Ευρωπαίους. Μόλις ένα μήνα αργότερα, στις 7 Απριλίου, Ε.Ε. και ΗΠΑ αναγνώριζαν εν χορώ την “ανεξαρτησία” και της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης...
Μερικές ημέρες αργότερα, στις 16 Απριλίου, ο Σάιρους Βανς, ο ειδικός απεσταλμένος του ΟΗΕ στη Γιουγκοσλαβία, δήλωνε απογοητευμένος στους New York Times υπογραμμίζοντας ότι η πρώιμη αναγνώριση της αποσχισθείσας γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας προκάλεσε μεγάλη ζημιά στην ειρηνευτική διαδικασία.
Για μια σειρά αναλυτές η κοντόφθαλμη λογική επίδειξη πυγμής προς το Βελιγράδι -η ηγεσία του οποίου αντιπροσώπευε στα μάτια Αμερικανών και Ευρωπαίων τη διάσωση της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας- μέσω της αναγνώρισης μονομερών αποσχιστικών ενεργειών ήταν μια από τις πιο ανεύθυνες ενέργειες της Δύσης σε όλη την μεταπολεμική περίοδο.
Τριάντα χρόνια μετά
Σήμερα, σχεδόν τριάντα χρόνια μετά, κι αφού το κενό της παταγώδους αποτυχίας της Ευρώπης να σβήσει μια φωτιά που άναψε στην αυλή της, και με δική της ευθύνη, έσπευσαν να καλύψουν οι ΗΠΑ με τη Συμφωνία του Ντέιτον, η Βοσνία, η πιο πολυεθνοτική δημοκρατία της πρώην Γιουγκοσλαβίας, παραμένει εν πολλοίς ένα κράτος - φάντασμα.
Το φιλόδοξο και από τεχνική άποψη παρακινδυνευμένο, αμερικανικής έμπνευσης, πολιτικο-διπλωματικό σχέδιο “ανασύνθεσης” μιας εσωτερικής διοικητικής οντότητας σε ενιαίο, κυρίαρχο κράτος, αποτελούμενο από τρεις αντίπαλες εθνότητες, δοκιμάζεται ήδη στα όρια της αντοχής του.
Το αδιέξοδο είναι πλήρες. Όχι μόνο επειδή οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε Μουσουλμάνους και Κροάτες απ' τη μια, Σέρβους απ' την άλλη, έχουν γίνει με τον χρόνο αγεφύρωτες, αλλά διότι η δυναμική της κρίσης έχει μεταβληθεί.
Δεν είναι πια τόσο οι εσωτερικές εθνοτικές έριδες και το πολύπλοκο διοικητικό και θεσμικό σύστημα που προκαλούν παράλυση, αλλά το ευρύτερο δυσλειτουργικό πλαίσιο των προβληματικών σχέσεων Ε.Ε. - Ρωσίας και φυσικά η βούληση του ρωσικού παράγοντα, που είχε αγνοηθεί πλήρως κατά την “πρώτη” διευθέτηση της κρίσης τη δεκαετία του 1990, αλλά τώρα έχει λόγο και συμμετοχή στα τεκταινόμενα.
Επηρεασμένοι ενδεχομένως από την προοπτική πολιτικής περιθωριοποίησης, αποκλεισμού, ακόμη και μαζικής εξόδου των ομοεθνών τους στο Κόσοβο καθώς εκκρεμεί η διευθέτηση του τελικού καθεστώτος εκεί, οι Σέρβοι της Βοσνίας πιέζουν για μεγαλύτερη αυτονομία. Απειλούν ότι θα αποσυρθούν από τον εθνικό βοσνιακό στρατό, τον μοναδικό θεσμό που παραπέμπει στο “ενιαίο κυρίαρχο κράτος” που περιγράφει η συμφωνία του Ντέιτον και να ανα-συστήσουν τις δικές τους δυνάμεις.
Πιθανώς δεν θα το έκαναν αν η Ρωσία δεν είχε απειλήσει ότι θα ασκήσει βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας για τον διορισμό του Γερμανού πρώην υπουργού Γεωργίας των κυβερνήσεων Μέρκελ, Κρίστιαν Σμιτ, στο αξίωμα του ύπατου εκπροσώπου του ΟΗΕ. Ο τελευταίος σε μια έκθεσή του κάνει λόγο για άμεσο κίνδυνο διάσπασης της χώρας και διολίσθησής της σε νέο εμφύλιο.
Ακόμη χειρότερα η Μόσχα έχει απειλήσει με βέτο και στην ανανέωση της εντολής της EUFOR, της υπό ευρωπαϊκή διοίκηση πολυεθνικής στρατιωτικής δύναμης που διαδέχθηκε τη ΝΑΤΟϊκή SFOR, ρόλος της οποίας είναι να επιβλέπει την τήρηση των συμφωνιών του Ντέιτον.
Πριν από μερικούς μήνες, σε συντονισμό με το Πεκίνο, η Μόσχα είχε προσπαθήσει χωρίς επιτυχία να προωθήσει την κατάργηση του αξιώματος του ύπατου εκπροσώπου με το επιχείρημα ότι ο θεσμός δεν εξυπηρετεί πλέον κανέναν σκοπό. Ωστόσο Δυτικοί διπλωμάτες αντέτειναν πως το Συμβούλιο Ασφαλείας δεν έχει δικαιοδοσία να αποφασίσει εάν θα διατηρήσει ή θα καταργήσει το αξίωμα αυτό. Το "Ντέιτον" προβλέπει ότι ο θεσμός του Συμβουλίου Εφαρμογής της Ειρηνευτικής Διαδικασίας είναι το αρμόδιο όργανο που διορίζει τον ύπατο εκπρόσωπο.
Σε κάθε περίπτωση η επάνοδος της ρωσικής διπλωματίας στα Βαλκάνια γίνεται ιδιαιτέρως αισθητή τελευταία. Μάλλον έτσι εξηγείται η βεβαιότητα του Σερβοβόσνιου ηγέτη Μίλοραντ Ντόντικ όταν λέει πως, σε περίπτωση που η Δύση “διώξει” τον βοσνιακό εθνικό στρατό από τη “Σερβική Δημοκρατία” και επέμβει στρατιωτικά, υπάρχουν “φίλοι” που θα βοηθήσουν τη σερβική υπόθεση...
