Ο Βάσκο άνοιξε τα χέρια του να αγκαλιάσει τα απέναντι βουνά. Πίσω από αυτά ήταν το χωριό του, ο τόπος του. Ήταν και παρέμεινε μέχρι το τέλος ανεπιθύμητος. Με απαγόρευση εισόδου, όπως και τόσοι άλλοι, από την Καστοριά, τις Πρέσπες, τη Φλώρινα. Η δίψα δεν έσβησε ποτέ... Το ανεκπλήρωτο όνειρο της επιστροφής, της ειρήνης και της αδελφοσύνης μόλις ξεκίνησε, αλλά δεν το πρόλαβαν. Τι θα έλεγε ο Βάσκο για τη "Συμφωνία των Πρεσπών";
Η Κυριακή Μάλαμα, σκηνοθέτης και διευθύντρια Προγράμματος Τηλεόρασης και Ραδιοφώνου στην ΕΡΤ-3, εξιστορεί στην "Αυγή" της Κυριακής τη ζωή του Καστοριανού Σλαβομακεδόνα στην καταγωγή και διά παντός ανεπιθύμητου για το ελληνικό κράτος Βάσκο Καρατζά (Βασίλη Καρατζά). Ολόκληρη η δουλειά της Κ. Μάλαμα για τη ζωή του Βάσκο Καρατζά υπάρχει σε τρία επεισόδια στο youtube.
* Κυρία Μάλαμα, μιλήσατε με τον Βάσκο Καρατζά (Βασίλη Καρατζά) κάπου στο τέλος της δεκαετίας του 1990. Καταγράψατε τη πορεία του και τη ζωή του σε ένα ντοκιμαντερ που βρίσκει κανείς ψάχνοντας στο youtube. Ποιος ήταν ο Βάσκο; Πώς φτάσατε σε αυτόν;
Το ντοκιμαντέρ «Βάσκο Καρατζά - Μια μαρτυρία» είναι παραγωγή του 2000 και ένα από τη σειρά με γενικό τίτλο «Εκτός Ιστορίας». Ο τίτλος της σειράς προσδιορίζει και το περιεχόμενο. Άνθρωποι που έγραψαν ιστορία αλλά αγνοήθηκαν. Ο Βάσκο γεννήθηκε το 1923 στο Δενδροχώρι (Ντάμπενι) Καστοριάς, σλαβομακεδόνικης καταγωγής, συγγραφέας, ποιητής, μεταφραστής και πέθανε το 2005.
Πρώτος τηλεγραφητής του Μάρκου Βαφειάδη, του Δημοκρατικού Στρατού. Αδελφός του ο Τάσος Καρατζάς, γραμματέας της οργάνωσης του ΚΚΕ στην Κατερίνη, φυλακίστηκε και κατέληξε μετά από αλλεπάλληλες διώξεις στο Επταπύργιο το 1941. Το 1942 εκτελέστηκε από τους Γερμανούς. Ο Βάσκο το 1949 αποχαιρετά την πατρίδα του ακολουθώντας τον δρόμο του πολιτικού πρόσφυγα και έκτοτε του αφαιρείται η ελληνική ιθαγένεια.
Το 1999 ξεκινήσαμε τη σειρά ντοκιμαντέρ με τίτλο «Εκτός Ιστορίας» με την πάντα συνεργάτιδά μου Φανή Τουπαλγίκη. Τον Βάσκο Καρατζά μας τον σύστησε ο σπουδαίος ποιητής Μάρκος Μέσκος, που απεβίωσε πριν από την υπογραφή της συμφωνίας. Σε μία συνέντευξή του στη Γιώτα Μυρτσιώτη λέει: "Φαντάζομαι το μέλλον πολύ πιο αγαπημένο από προηγούμενες μαύρες εποχές".
* Κατάφερε να γυρίσει τελικά στο Δενδροχώρι; Αν θυμάμαι καλά, πήρε μια άδεια για λίγες ώρες κάποια στιγμή...
Το 1985 του επετράπη για πρώτη φορά να επισκεφθεί το χωριό του για πολύ λίγο. Ακολούθησε η απαγόρευση εισόδου του ως ανεπιθύμητου και εγγράφως. Μόλις το 2002 και μετά από αλλεπάλληλες αιτήσεις και απορρίψεις για βίζα του επετράπη για να επισκεφθεί για λίγες μέρες τον τόπο που εκτελέστηκε ο αδελφός του με άλλους αριστερούς κρατούμενους στις φυλακές του Επταπυργίου. Έτσι μπόρεσε επιτέλους να εκπληρώσει την επιθυμία αυτή, που ήταν και επιθυμία της ανήμπορης μάνας του, να ανάψει ένα κερί και να ακουμπήσει λίγα λουλούδια στον τόπο εκτέλεσης του αδελφού του.
* Η ιστορία του είναι αντιπροσωπευτική της ιστορίας των πολιτικών προσφύγων του Εμφυλίου που δεν γύρισαν ποτέ;
Ναι. Στην περίπτωση των Σλαβομακεδόνων μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού (παρουσιάζονται και στο ντοκιμαντέρ) που κατέφυγαν στα Σκόπια μετά από μακρόχρονη περιπλάνηση, η αντιμετώπιση ήταν ίδια με αυτή του Βάσκου Καρατζά. Εξαιρέθηκαν από τον επαναπατρισμό πολιτικών προσφύγων. Ήταν ανεπιθύμητοι - απαγόρευση εισόδου.
* Στη Φλώρινα, στην Καστοριά, στις Πρέσπες υπάρχουν μέρη σημαδεμένα από την απουσία αυτών των ανθρώπων;
Ναι. Οι εγκαταλελειμμένοι για οποιονδήποτε λόγο τόποι είναι σημαδεμένοι, αποπνέουν μια θλίψη, μια ερημιά, έναν πόνο σχεδόν απτό. Είναι οι εικόνες των άδειων ερειπωμένων σπιτιών, το απομεινάρι μιας κουρτίνας σε ένα παράθυρο, τα μαυροπούλια στα κεραμίδια, είναι μια εκκωφαντική σπαρακτική σιωπή που δεν θα μπορούσε να καταπραΰνει τον πόνο στα μάτια της ψυχής αυτών των ανθρώπων που γεννήθηκαν εκεί.
* Είναι σίγουρα αυθαίρετη η ερώτηση που θα κάνω. Ωστόσο πώς φαντάζεστε ότι θα αντιμετώπιζε ο Βάσκο τη Συμφωνία των Πρεσπών;
Και η απάντηση είναι εξίσου αυθαίρετη. Πιστεύω όμως ότι γι' αυτούς τους ανθρώπους που αγωνίστηκαν, θυσιάστηκαν ή εξορίστηκαν σε άλλες χώρες -όπως γράφει ο Βάσκο Καρατζά σε ένα ποίημά του για τη φυγή αρχικά στην Αλβανία "οι φωτοβολίδες της ήττας μας προβόδισαν" στην τελευταία ματιά που έριξε πριν περάσει τα σύνορα αντικρίζοντας τις φωτοβολίδες του Εθνικού Στρατού στις βουνοκορφές του Γράμμου-, η Συμφωνία των Πρεσπών θα ήταν ένα βήμα προς το ανεκπλήρωτο όνειρο της πανανθρώπινης ειρήνης και αδελφοσύνης των λαών.
