Η πολιτική για την καινοτομία στην Ελλάδα έχει επικαθορισθεί σε σημαντικό βαθμό από παρωχημένα σχήματα και συγχύσεις. Το πρώτο αφορά στην γραμμική αντίληψη της σχέσης έρευνας και οικονομίας. Το σχήμα αυτό είναι γνωστό ως μοντέλο «τεχνολογικής ώθησης», σύμφωνα με το οποίο η τεχνολογική αλλαγή συντελείται ως συνέπεια της επιστημονικής έρευνας. Το σχήμα χαρακτήρισε ουσιαστικά την ασκούμενη πολιτική στην Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα. Στην διεθνή επιστημονική συζήτηση το σχήμα της τεχνολογικής ώθησης αναθεωρήθηκε διαδοχικά, αρχικά από το μοντέλο «έλξης από την αγορά», κατόπιν από το μοντέλο «σύζευξης των παράλληλων εξελίξεων σε επιστήμη και οικονομία». Από τη δεκαετία του 1990 το αναλυτικό πλαίσιο επικεντρώνεται στα συστήματα καινοτομίας, τους «πολλαπλούς έλικες» (3-4-5πλούς - ακαδημίας, βιομηχανίας, κράτους, χρηματοδότησης, κοινωνίας κλπ.). Με λίγα , κατανοούμε όλο και περισσότερο τη μη-γραμμική, εξελικτική και κοινωνικο-οικονομικά εμπεδωμένη φύση της τεχνολογικής εξέλιξης.
Αντίστοιχα αναπτύσσονται και επεξεργασίες πολιτικής για την καινοτομία, την τεχνολογία, την επιχειρηματικότητα κοκ. Χαρακτηριστικό είναι ότι, μετά από τρεις δεκαετίες άρνησης από τη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία, επανέρχεται η αναγκαιότητα βιομηχανικής πολιτικής με αιχμή την καινοτομία. Ήδη, από τη δεκαετία του 1990, η πολιτική για την έρευνα αποτελεί τη μοναδική ενιαία Ευρωπαϊκή πολιτική, στο πλαίσιο του διεθνούς ανταγωνισμού, η οποία αναγνωρίζει την αδυναμία των μεμονωμένων κρατών, ακόμη και των μεγαλύτερων και ισχυρότερων. Ταυτόχρονα, συνειδητοποιείται ότι η ανάπτυξη συστάδων καινοτομίας δεν είναι α-χωρική. Περιφερειακές και αστικές πολιτικές για την καινοτομία επαναφέρουν την γεωγραφία ανάπτυξης στο προσκήνιο.
Όμως, οι αναλύσεις και οι πολιτικές παραμένουν σε μεγάλο βαθμό κοινωνικά αποστεωμένες, ενώ κυριαρχεί η εργαλειακή αντίληψη για την τεχνολογία. Στην Ευρωπαϊκή πολιτική το πλαίσιο της Στρατηγικής Ευφυούς Εξειδίκευσης βασίζεται στο κριτήριο της αριστείας, αλλά αγνοεί τις κοινωνικές προτεραιότητες και ανάγκες (excellence not relevance). Αποτελεί μια πολιτική που ευνοεί τις ισχυρές περιφέρειες, δεν υπηρετεί, εγκαταλείπει την προτεραιότητα της σύγκλισης και της κοινωνική συνοχής. Η πολιτική αυτή βρήκε συμμάχους στις αδύναμες περιφέρειες στην ακαδημαϊκή-ερευνητική κοινότητα, που θεώρησε ότι μπορεί να υπερασπισθεί την τυχόν ισχυρή της διεθνή θέση στον Ευρωπαϊκό χώρο έρευνας, υποτιμώντας την ανάγκη παραγωγικής ανασυγκρότησης και κοινωνικής σύγκλισης. Έτσι, δεν συνειδητοποιείται ότι το παράδοξο των «καθεδρικών στην έρημο» στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια οφείλεται στην ένταξή τους σε έναν Ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας που δεν υπηρετεί τις τοπικές και εθνικές προτεραιότητες.
Αναπτύσσεται όμως και ο κριτικός αντίλογος με πρακτικές προτάσεις.
Αναδεικνύεται όχι μόνο η αναγκαιότητα, αλλά και η αποτελεσματικότητα της έρευνας, με βάση την (κοινωνική) αποστολή (mission oriented research), π.χ. στη διατροφή, τις ενεργειακές ανάγκες, την εκπαίδευση, την υγεία.
Επισημαίνεται η ανάγκη τα οφέλη από τη δημόσια επένδυση στη γνώση και την καινοτομία (μεταξύ αυτών και οι επιδοτήσεις των νεοφυών επιχειρήσεων) να μοιράζονται άμεσα και στους φορείς του δημοσίου, π.χ. με συμμετοχή στο κεφάλαιο των επιχειρήσεων ή στην ιδιοκτησία της πνευματικής περιουσίας από το κράτος ή φορείς του δημοσίου (Πανεπιστήμια, Αναπτυξιακά Ταμεία κ.λπ.).
Στο επίπεδο της άσκησης πολιτικής, αλλά και της επιστημονικής ανάλυσης, συνειδητοποιείται ότι, ειδικά στην παρούσα φάση, η τεχνολογική αλλαγή δεν αφορά απλά σε βελτιώσεις, αλλά σε κοινωνικο-τεχνική μετάβαση. Αφορά δομικές αλλαγές στο οικονομικό, παραγωγικό και κοινωνικό επίπεδο, στην πόλη, την εργασία, τις ειδικότητες, τη λήψη αποφάσεων, τη δημοκρατική συμμετοχή, την ιδιοκτησία (χαρακτηριστικό παράδειγμα οι μεταφορές και οι ΑΠΕ).
Πολιτική για την καινοτομία στην Ελλάδα
Στο παραπάνω πλαίσιο, η πολιτική για την καινοτομία συνήθως ταυτίζεται ή συγχέεται με την πολιτική για την έρευνα, με φτωχά αποτελέσματα για την πρώτη και διαστρεβλωτικές επιπτώσεις στη δεύτερη (αγοραία λογική, υποτίμηση της σημασίας κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, απουσία μακροπρόθεσμης προοπτικής).
Ο παραγωγικός τομέας επενδύει σε πολύ μικρό βαθμό στις καινοτομικές δραστηριότητες, με αποτέλεσμα την αδυναμία του να ανταποκριθεί στις προκλήσεις, στις ανάγκες για επεξεργασία και στην αξιοποίηση του δημόσιου ερευνητικού δυναμικού. Η χάραξη της πολιτικής κυριαρχήθηκε από τους ερευνητικούς φορείς, οι οποίοι ελλείψει εθνικής πολιτικής προσαρμόσθηκαν στο Ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Συνεπώς επείγει η δομική αλλαγή του συστήματος καινοτομίας με σαφείς πολιτικές στοχεύσεις:
Ενίσχυση της καινοτομικής δραστηριότητας στον παραγωγικό τομέα, με προτεραιότητα στις ΔΕΚΟ, επίλεκτες ΜμΕ και νεοφυείς επιχειρήσεις. Στόχος δεν είναι μόνο η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και η απασχόληση του ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και η ανάπτυξη αφομοιωτικής ικανότητας, ώστε να αξιοποιείται το δημόσιο ερευνητικό δυναμικό.
Μετασχηματισμός του επιχειρηματικού οικοσυστήματος, με την ανάδειξη νέων επιχειρήσεων έντασης γνώσης και δημιουργικότητας και στοχευμένη πολιτική υποστήριξης νέων παραγωγικών σχέσεων σε αυτές (κοοπερατίβες γνώσης - know-ops). Λειτουργία μηχανισμών κινητοποίησης και ανάπτυξης συνεργασιών (animators).
Εξασφάλιση «μερίσματος καινοτομίας» για το δημόσιο και για τα ΑΕΙ, με τη συμμετοχή τους στην άσκηση περιουσιακών δικαιωμάτων και στο κεφάλαιο των επιχειρήσεων που ενισχύονται. Εκκρεμεί η ανάπτυξη μηχανισμών αξιοποίησης του ερευνητικού δυναμικού και των αποτελεσμάτων που να εξασφαλίζουν την αξιοποίησής τους και το δημόσιο συμφέρον.
Ενίσχυση των μηχανισμών υποστήριξης νεοφυούς επιχειρηματικότητας από τους αποφοίτους.
Ενεργοποίηση του θεσμικού πλαισίου για την πληθυντική χρηματοδότηση.
Ανάπτυξη και υποστήριξη των μηχανισμών σε περιφερειακό επίπεδο.
Τα παραπάνω δεν θα υλοποιηθούν όσο καλές και αν είναι οι προθέσεις, αν δεν τεθούν στην αιχμή της δημόσιας συζήτησης. Η τεχνολογία και οι επιπτώσεις της είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να αφεθούν στα χέρια των ειδικών. Κοινό στοιχείο των επιτυχημένων πολιτικών είναι διεθνώς η κινητοποίηση του ευρύτερου δυνατού δυναμικού σε μόνιμη βάση. Λειτουργίες και δραστηριότητες όπως της λεγόμενης Προοπτικής Διερεύνησης (Technology Foresight) αποτελούν πρακτικές συμμετοχικού σχεδιασμού και στοχασμού για το ρόλο της τεχνολογίας και την πορεία της κοινωνίας, με πρακτικούς όρους και συνέπειες. Θέτουν προτεραιότητες με ευρεία συναίνεση και κατανόηση των ζητημάτων, εξασφαλίζουν την εναρμόνιση των επιμέρους στρατηγικών και θέτουν τη μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη προοπτική της πολιτικής και των δράσεων. Αποτελούν διαρκείς δράσεις που επαναλαμβάνονται σε κύκλους (1 έως 7 ετών) με τη συμμετοχή όχι μόνο των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών, της αυτοδιοίκησης, των κοινωνικών κινημάτων. Στόχος είναι να διαμορφωθεί ένα πλαίσιο που θα θέτει τους όρους για τη επιτυχή καινοτομική δραστηριότητα με όρους και κριτήρια κοινωνικού οφέλους.
Τέλος, έλειπε μέχρι σήμερα η συστηματική ερευνητική εμβάθυνση στα ζητήματα πολιτικής και διαχείρισης της έρευνας και της καινοτομίας. Επείγει η διαμόρφωση ενός εθνικού ερευνητικού προγράμματος για την καινοτομία και την τεχνολογική αλλαγή, που θα τροφοδοτήσει τη δημόσια συζήτηση και τη διαμόρφωση πολιτικών...
*Τμήμα Οικονομικών Επιστημών & Μονάδα Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
