Του Παναγιώτη Νούτσου*
Συχνά γίνεται γνωστό, με ποικίλους τρόπους, πώς καθίσταται ανατρέψιμη η αναλογία εργάσιμου και διαθέσιμου χρόνου σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ζήτημα αυτό προφανώς δεν στρέφεται στα κενά που υπάρχουν σε συνθήκες ευελιξίας («flexicurity») και απασχολησιμότητας («employability») που τελευταία επισωρεύονται. Ούτε στο αρκετά υψηλό ποσοστό εργαζομένων που έχουν και δεύτερη (κάποτε και τρίτη) εργασία. Ούτε, επιπλέον, προς τους νέους της σχεδόν απλήρωτης «πρακτικής άσκησης» ή προς τους συνταξιούχους που συμπληρώνουν το εισόδημά τους με «θελήματα». Συνολικά, αυτή η εισαγωγική επισήμανση αφορά τόσο τη χειρωνακτική όσο και τη διανοητική εργασία.
Στον ιστορικό ορίζοντα της εποχής μας, αν και παραμένει ζωηρή η σύλληψη της «άρσης» ή του «τέλους» της εργασίας, τα δικαιώματα των εργαζομένων διαθλώνται στον τρόπο κατανόησης της υπάρχουσας κοινωνίας και μιας άλλης που θα την υπερβαίνει. Η επαύξηση του διαθέσιμου χρόνου, χωρίς να καθίσταται δαπανηρός ή περιττός, συνεπάγεται την ευχέρεια να διπλασιάζεις hic et nunc τον κόσμο. Δηλαδή, πέρα απ’ αυτόν που σε καθηλώνει στις ανάγκες και τους καταναγκασμούς του επιούσιου, να διανοίγεται, έστω αχνά, ένας δεύτερος που φέρνει και τη σφραγίδα σου ή απλώς την αγρύπνια σου. Η απάντηση όμως σ’ αυτή τη γενικευόμενη κατάσταση υπαγωγής του υπό διάθεση χρόνου στον εργάσιμο θα μπορούσε να συνδέεται με τα στοιχεία μιας νέας ευαισθησίας που συνάγονται από μορφές συλλογικότητας, μέσα σε «στέκια» αναψυχής, γειωμένα και ηλεκτρονικά.
Μια τέτοια «συλλογικότητα» συνιστά και το μουσείο, που συνήθως αποτελεί μια αναδρομή στην οριοθέτηση των ανθρωπίνων αναγκών και στους τρόπους με τους οποίους αυτές ικανοποιούνταν. Οι τελευταίοι, με σημείο αναφοράς τις «πάγιες» και τις «καινοφανείς» ανάγκες, εξαρτώνται από τις υφιστάμενες κοινωνικές διακρίσεις. Δηλαδή, από την ταξική θέση και συνείδηση των υποκειμένων και από τον εκάστοτε διεθνή καταμερισμό των αγαθών, υλικών και συμβολικών.
Το «τίνι τρόπω» («modo») δεν αφήνει τίποτε απέξω. Κατοικία, από το χαμόσπιτο ώς το παλάτι, έπιπλα, χορός και μουσική, όπλα, ένδυση. Δηλαδή, με ό,τι μπορεί να αναπαρασταθεί η «καθημερινότητα» εξουσιαστών και εξουσιαζόμενων, μια και οι όροι αναπαραγωγής των κοινωνικών τους συνθηκών υπήρξαν ξεχωριστοί. Μόνο που οτιδήποτε συνιστά μνημείο του παρελθόντος προϋποθέτει την τέχνη της σύνθεσης. Και επομένως τον σπινθήρα της αξίας χρήσης που πράγματι εγκλείει κάθε καλλιτεχνική δημιουργία.
Επιπλέον, προσπαθούμε να συναντήσουμε τους «ευεργέτες». Συνομιλήσαμε, πράγματι, με δωρητές οργάνων του σώματος και με διανοούμενους που δωρίζουν τις βιβλιοθήκες τους ή που θεσμοθετούν υποτροφίες. Αλλά και με συλλέκτες και καλλιτέχνες που συγκρότησαν μουσειακές συλλογές και έστησαν μουσεία στον γενέθλιο τόπο τους. Πολύ περισσότερο, ανταμώσαμε τους «χορηγούς» του υπό διάθεση χρόνου τους μέσα από ποικίλες μορφές εθελοντικής εργασίας. Συμπεριλαμβάνω και τις δραστήριες εκφάνσεις του «ψηφιακού ευεργετισμού». Πρόκειται για το δραστικό αντίδοτο προς την κρατική εξουσία που ευνοεί «φιέστες φιλανθρωπίας», προκρίνει την αγοραπωλησία των κοινών αγαθών και θεσμοθετεί τις off shore, εντάσσοντας τα ακίνητα σε σχήματα «real estate» ανά το σύμπαν.
Από εδώ ίσως ξεκινάει και η υποχρέωση απλών μελών πολιτιστικών συλλογικοτήτων, με ισχνά έσοδα και έξοδα, αλλά με «γενικότερη καταξίωση και προσφορά» (κατά την ιδρυτική τους νομική πράξη), να καταθέτουν δηλώσεις «πόθεν έσχες»; Να μην υποψιάζονται μάλιστα ότι έχουν μια τέτοια υποχρέωση, με συγκεκριμένες όμως προθεσμίες υποβολής, φτάνοντας κάποτε να τους ενημερώνουν οι αρμόδιες αρχές μέσω ΚΕΠ και μάλιστα με το φόβητρο συνεπακόλουθων διοικητικών προστίμων και ποινικών κυρώσεων... Όταν η εθελοντική σου δραστηριότητα στους κόλπους μιας τέτοιας συλλογικότητας γίνεται παντελώς αφιλοκερδώς και με ανάλωση του διαθέσιμου (και όχι του εργάσιμου) χρόνου, απορώ γιατί στη συμπλήρωση της σχετικής δήλωσης, στην πρώτη σελίδα, στο τετραγωνισμένο εδάφιο «διεύθυνση εργασίας» είσαι υποχρεωμένος να καταγράψεις το όνομα του φορέα που υπηρετείς χωρίς καμία αμοιβή και αντίστοιχα ως «μέλος» του (μάλιστα ως «εκτελεστικού») να συμπληρώνεις το εδάφιο του «επαγγέλματος»... Η κινηματική ως πρώτιστα «κοινωνική λογική» θα χάσει ό,τι αποκόμιζε από τον εθελοντισμό και την ανακλητότητα; Αντίστοιχα, η «πολιτική λογική» τι θα προσπορίσει από μια τέτοια συλλογικότητα που έχει κι αυτή περιληφθεί στις πηγές «νομιμοποίησης εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες»;
Μαθαίνω ότι ο φίλος μου ο Πιέρ, με τη «Μασσαλιώτιδα» στο στόμα και όλες τις κατοπινές της παραλλαγές, στο κέντρο των Παρισίων, σκέφτεται να αποσυρθεί από μια τέτοια «εργασία». Σε λίγο συμπληρώνει τρία χρόνια ως «emeritus», αναμένοντας το «εφάπαξ» και το «μετοχικό επίδομα», τα οποία, έστω και μειωμένα, είναι «υπόχρεως» (κατά την αττική κλίση) να τα «δηλώσει», σαν να μην τα γνωρίζουν τα κρατικά ταμεία που καθυστερημένα τα επιστρέφουν. Του αποστέλλω SMS με στίχους του Γ. Πατίλη:
«Εθνικοποιείστε το γάιδαρο του χωριού
αλλ’ αποκρατικοποιείστε την καμπάνα»,
χωρίς να παραλείπω τους στίχους μου (δημοσιευμένους και όχι «αδήλωτους»˙ "Παρακλητικά του παραθαλασσίτη", 1996, 32):
«Να ξεχνάς την κλεψύδρα,
στην Κω ή στην Ύδρα,
είναι αρετή,
όταν ο ίδιος διατίθεσαι».
* Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
