Οταν δεν της περίσσευε ζωή και δεν είχε προσδοκίες, έγραψε την αυτοβιογραφία της «Σημειώσεις από την εποχή των προσδοκιών» (εκδόσεις Πόλις), σκιαγραφώντας την ελληνική κοινωνία από τη μετεμφυλιακή Ελλάδα έως σήμερα. Σαν ιστορικό μυθιστόρημα. Όταν βίωνε την ανυπαρξία, αποφάσισε να χαρίσει αυτό που αγάπησε περισσότερο στη ζωή της -τα βιβλία και τις χειρόγραφες σημειώσεις της- σε αυτούς που αγαπούν τις λέξεις και τις μετατρέπουν σε ιδέες.
Τμήμα της βιβλιοθήκης της που αφορά την πολιτισμική πολιτική βρίσκεται ήδη στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ενώ αυτές τις ημέρες συσκευάζεται και ετοιμάζεται για να μεταφερθεί στην Ιταλία, στο Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών «Μυρσίνη Ζορμπά» του Πανεπιστημίου της Ρώμης La Sapienza, το μεγαλύτερο κομμάτι του προσωπικού της αρχείου. Στις 15 Δεκεμβρίου οι βαλίτσες που τόσο αγαπούσε η Μυρσίνη θα αναχωρήσουν για τη Ρώμη, γεμάτες με τα δικά της χειρόγραφα κείμενα, που έγιναν βιβλία για να αλλάξουν τον κόσμο. Κείμενα που χρονολογούνται από το 1963 -όταν 14χρονη μαθήτρια του Γυμνασίου στα Πετράλωνα αρθρογραφούσε σε μαθητικά περιοδικά- έως και τις σημειώσεις της από τις εμπειρίες που αποκόμισε ως υπουργός Πολιτισμού που επιθυμούσε να γίνουν βιβλίο.
Αντώνης Λιάκος, ο διαχειριστής της πνευματικής της κληρονομιάς
Από τα 14 έως τα 74 χρόνια της: εξήντα χρόνια με την πένα για να καταγράφει τις ιδέες της. Ο σύντροφός της και πανεπιστημιακός δάσκαλος Αντώνης Λιάκος δεν διαχειρίζεται μόνο την απουσία της Μυρσίνης, αλλά και την πνευματική της κληρονομιά. Τον συναντήσαμε στο σπίτι τους στα Εξάρχεια, ανάμεσα σε δεκάδες πολύχρωμους φακέλους, χειρόγραφα άρθρα της Μυρσίνης, αποκόμματα κιτρινισμένων εφημερίδων, δεκάδες προσωπικά ημερολόγια, περιοδικά, βιβλία και πολλά χαρτάκια με αποτυπωμένες ιδέες της στιγμής. Το βελούδινο κόκκινο τραπεζομάντιλο στο σαλόνι γεμάτο από τα δικά της γραπτά, ωσεί παρούσα, ενώ η ίδια μας «επόπτευε» μέσα από τη φωτογραφία της στο πάνω ράφι της βιβλιοθήκης. Τα πράσινα γυαλιά της ακουμπισμένα στο τραπέζι μαζί με την κούπα του καφέ και παραδίπλα δεκάδες ζωάκια μινιατούρες, όλα με ένα βιβλίο στο χέρι. Και αυτά ετοιμάζονται να μετακομίσουν στο Παιδικό Μουσείο. Όλη αυτή η «ωραία αναστάτωση» της βιβλιοθήκης γίνεται για να παραδοθεί το αρχείο στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, όπου θα ψηφιοποιηθεί, θα καταλογογραφηθεί και θα μελετηθεί από φοιτητές και ερευνητές. Η επίσημη αναγγελία της παράδοσης του αρχείου έχει προγραμματιστεί για τις 29 Μαΐου 2024 στη Ρώμη.
«Ονειρό της» να γράφει, «σωσίβιό της» να διαβάζει
«Αναστατώνοντας» τα ράφια της βιβλιοθήκης και ξεφυλλίζοντας τις χειρόγραφες σημειώσεις της, ανακαλύπτουμε την πολυπλοκότητα της σκέψης της και το «άπλωμα» από την πολιτική έως τον πολιτισμό. Σε έναν κόκκινο φάκελο βρήκαμε κείμενα και ποιήματα της μαθήτριας Μυρσίνης δημοσιευμένα σε μαθητικές εφημερίδες της εποχής από το 1963 έως το 1968 και στο περιοδικό Μαθητικοί Παλμοί της Γ΄ Γυμνασίου Θηλέων Αθηνών. «Όταν άρχισε να εκδίδεται ένα περιοδικό γύρω στο 1966, πηγαίναμε με τις συμμαθήτριές μου στην Ακρόπολη να βγάλουμε τη φωτογραφία που ήθελαν για το εξώφυλλο. Παράλληλα γράφω ένα κείμενο. Αυτό ήταν το όνειρό μου: να γράφω κείμενα και να τα βλέπω δημοσιευμένα. Με συγκινεί βαθύτατα το τυπωμένο χαρτί. Μαθαίνω να διαβάζω, διαβάζω συνέχεια, αυτό ήταν το σωσίβιό μου. Τα υπόλοιπα σωσίβια ήταν ανεπαρκή και εφήμερα» εξομολογείται η ίδια στο τελευταίο της βιβλίο.
Συντονίζοντας την ομάδα του αντί
Αλλοι χάρτινοι φάκελοι περιέχουν τις «ανησυχίες» της Μυρσίνης από τα φοιτητικά της χρόνια στη Νομική και την περίοδο της δικτατορίας. «Φυλακτό» το πρώτο τεύχος του περιοδικού αντί, το οποίο κατάσχεσε η Χούντα. Υπήρξε μέλος της Συντακτικής Επιτροπής. «Ένα πρωί έρχεται στα γραφεία μας η Ασφάλεια, τα κάνει όλα φύλλο και φτερό, κατάσχουν ό,τι βρίσκουν μπροστά τους, μαζί και το ημερολόγιο όπου κατέγραφα τα τηλέφωνα, το πρόγραμμα των συναντήσεων, καθώς συντόνιζα την ομάδα. Καλούν τον Παπουτσάκη στην Ασφάλεια, αλλά ουσιαστικά ο Καρκαγιάννης υπερασπίζεται το περιοδικό» αναφέρει στις καταγεγραμμένες αναμνήσεις της.
Οδυσσέας και μεταφράσεις μαρξιστών
Τον Νοέμβριο του 1973 μεταφράζει και εκδίδει μέσω του Οδυσσέα το βιβλίο «Ο Μαρξισμός σήμερα», όπου δημοσιεύεται η αλληλογραφία που είχε με οκτώ Ιταλούς θεωρητικούς της σκέψης για ζητήματα που αφορούσαν τη θεωρία και τα πρακτικά ζητήματα του μαρξισμού (Κολέτι, Τζαρντάνο, Ρόσι, Μπανταζόνι κ.λπ.). Τον Δεκέμβριο του 1973 γράφεται στη Νομική Σχολή της Sapienza στον Τομέα Φιλοσοφίας του Δικαίου και παρακολουθεί τα σεμινάρια των μαρξιστών καθηγητών. «Οι μαρξιστές που διδάσκουν μαρξισμό σε δημόσια πανεπιστήμια είναι στα μάτια μου εκείνη την εποχή ένα μικρό θαύμα» γράφει στο τελευταίο της βιβλίο. Μεταφράζει και εκδίδει το «Δίκαιο και ηθική» του Adam Podgorecki και γράφει για τη σχέση που έχουν οι Κοινωνικές Επιστήμες με τη «λαϊκή πόλη». Πληθώρα χειρόγραφων σχολιαστικών κειμένων για τις αποφάσεις (συνοδεύονται και από τα πρακτικά) της ΚΟΑ του ΚΚΕ Εσωτερικού, π.χ., «για τη δουλειά στις γυναίκες».
Αλληλογραφία με Πουλαντζά, Καράγιωργα, Σημίτη, Φιλίνη
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1975, όταν το ΠΑΣΟΚ έκανε την ιδρυτική του διακήρυξη, η Μυρσίνη Ζορμπά δημοσίευσε στην ΑΥΓΗ τρία άρθρα «Για τα προβλήματα της Δημοκρατίας», με αφορμή το περιεχόμενο του βιβλίου του Δ. Θ. Τσάτσου. Στις 3 Νοεμβρίου 1975 στέλνει χειρόγραφες επιστολές σε Βεργόπουλο, Πουλαντζά, Καράγιωργα, Τσουκαλά, Φίλια, Παπασπηλιόπουλο, Μουζέλη, Σημίτη, Νικολικάκο, Ψυρούκη, Φιλίνη, Φατούρο, Μάνεση, Μοσκώφ, Μπαγιώτα, Mario Vitti, Κασσιμάτη, Ζαχαρέα, Γιαννίτση, Πάγκαλο, Τσουγιόπουλο, Νοταρά και Φ. Ηλιού, καλώντας τους να πάρουν θέση για το κοινωνικό και όχι μόνο πολιτικό πρόβλημα της Μεταπολίτευσης. Στόχος, η έκδοση ενός βιβλίου από τον Οδυσσέα ή, όπως γράφει η ίδια, «ένας τόμος με σύντομες μελέτες επιστημόνων για την οικονομία, την κοινωνιολογία και τις πολιτικές επιστήμες, ως εναλλακτική λύση στην ηγεμονία της αστικής τάξης. Πρόκειται για εκδοτική ιδεολογική πρωτοβουλία χωρίς άμεση ή έμμεση πολιτική σκοπιμότητα».
Υπάρχει ένα 15σέλιδο δακτυλογραφημένο κείμενο-μελέτη της περιόδου της Μεταπολίτευσης για τη λαϊκή κυριαρχία με τίτλο «Αντόνιο Γκράμσι - Ιστορικός Υλισμός». Για το πολύχρονο εκδοτικό της εγχείρημα στον Οδυσσέα υπάρχει πλούσια αρθρογραφία. Ξεχωρίσαμε ένα κείμενό της σε αφιέρωμα εφημερίδας για το βιβλίο (1978), όπου ειρωνεύεται το περιεχόμενο των ερωτήσεων γράφοντας: «Πρέπει να ομολογήσω πως οι ερωτήσεις σας μου φαίνονται μεταφυσικές, μου θυμίζουν σχολικές εξετάσεις, συγγνώμη που κάλυψα μια σελίδα χωρίς να σας απαντήσω…».
Το αρχείο της περιόδου ΕΚΕΒΙ
Ολο το προσωπικό αρχείο της Μυρσίνης Ζορμπά για την περίοδο που ήταν επικεφαλής του ΕΚΕΒΙ βρίσκεται στο υπόγειο του σπιτιού, με την Παυλίνα Χατζηγεωργίου Μάρβιν να το έχει μελετήσει για τη διατριβή της. Κείμενα, συνεντεύξεις σε διεθνή περιοδικά, αρθρογραφία σε εφημερίδες που αποδεικνύουν τη μεγάλη της αγάπη για το βιβλίο, τις εκδόσεις και τη δημόσια πολιτική για το βιβλίο. «Η κρατική πολιτική βιβλίου με ιδιαίτερη έμφαση στην περίπτωση της Ελλάδας από το 1975» είναι ο τόμος της δικής της διδακτορικής διατριβής, δικό της και το βιβλίο για την «Εθνική πολιτική βιβλίου» (1994). Υπάρχουν, επίσης, καταγεγραμμένες οι πρώτες σκέψεις της που δεν πρόλαβαν να γίνουν βιβλίο από τη θητεία της στο υπουργείο Πολιτισμού. Δεκάδες θεματικές εκδόσεις του ΕΚΕΒΙ, προτάσεις για βιβλιοαναγνώστες, αφίσες και εκδόσεις για το Βιομηχανικό Μουσείο της Σύρου, που φρόντισε να μείνει ζωντανό, εκδόσεις για τη δημιουργία βιβλιοθήκης στις Φυλακές Ανηλίκων της Κασσαβέτειας και δεκάδες προσωπικά ημερολόγια, όπου το προσωπικό ακουμπάει το πολιτικό, κασέτες και στικάκια με συνεντεύξεις δεκαετιών. Τα ράφια στη βιβλιοθήκη της Μυρσίνης στα Εξάρχεια θα αδειάσουν, αλλά θα τροφοδοτηθεί η σκέψη εκατοντάδων νέων ερευνητών που θέλουν οι λέξεις να γίνονται ιδέες.
Ενα κείμενο από το αρχείο της Μυρσίνης Ζορμπά
Μπροστά στο 1992: Έχει ελπίδα η Αριστερά;
Παρά τον αισιόφρονα προσανατολισμό του το ερώτημα είναι της απελπισίας και υποδηλώνει σαφώς την αδυναμία που μας διακατέχει. Βέβαια άλλοι μετρούν την αδυναμία αυτή πραγματιστικά -γκάλοπ, ψήφοι, ελιγμοί, ισορροπίες- κι άλλοι ιδεολογικά. Άλλοι υπερασπίζονται το πολιτικό θέατρο, τους ρόλους και τα κομμάτια μιας εξουσίας κι άλλοι ζητούν να υπερασπιστούν σήμερα αυτό που δεν ήξεραν να υπερασπιστούν μέχρι χθες: την ιδιότητα του πολίτη.
Αργήσαμε να αποκτήσουμε την ιδιότητα του πολίτη γιατί αρκούσε το ότι ήμασταν Αριστεροί. Σήμερα, αυτό που ως χθες φαινόταν μείζον, αποδεικνύεται έλασσον και καθώς το πεδίο δεν μπορεί παρά να είναι αποκλειστικά η Δημοκρατία, η λειτουργία και οι θεσμοί της, βρισκόμαστε αμήχανοι και ανεκπαίδευτοι μπροστά του.
Ο,τι κι αν λένε οι πολιτικοί μας, «δεν είμαστε ο κόσμος της Αριστεράς» -είτε ως κόσμημα είτε ως κομψή έκφραση για τους οπαδούς και τη μάζα εκλάβουμε αυτό τον χαρακτηρισμό-, είμαστε πια άτομα, πολίτες που δρουν κοινωνικά και πολιτισμικά, που συγκροτούνται μέσα από επάλληλους κύκλους συμφερόντων και ενδιαφερόντων, ηθικών κωδίκων, ταξικής συνείδησης, ιδεολογικών αρχών και εν τέλει πολιτικών απόψεων. Μέσα σε αυτές τις συγκρούσεις διασώζουν ή χάνουν καθημερινά την τιμή τους και όχι πια διά των δηλώσεων των πολιτικών. Επομένως η Αριστερά μπορεί να έχει ελπίδες μόνο στον βαθμό που μπορεί να συστήσει ένα πεδίο περαιτέρω κινήτρων για τους πολίτες. Η συμμετοχή σ’ αυτήν θα πρέπει να εξασφαλίζει μια συλλογικότητα πιο αποτελεσματική και πιο αποδοτική από ό,τι οι πολλαπλές συλλογικότητες συμφερόντων και ενδιαφερόντων στις οποίες οι πολίτες ήδη ανήκουν και δρουν κοινωνικά και εξ ορισμού.
Επιπλέον η Αριστερά θα πρέπει να εξασφαλίσει περιεχόμενα και τρόπους να τα υπερασπιστούμε, που να κινητοποιούν τη βαθύτερη κοινωνική μας συνείδηση και αλληλεγγύη. Διαφορετικά καλύτερα να συμμετέχει κανείς στους προσκόπους που κάνουν κι εκδρομές στα χιόνια.
Μυρσίνη Ζορμπά
