Στις 21 Σεπτεμβρίου 2018 παρακολουθήσαμε με αποτροπιασμό και οδύνη στους δέκτες των τηλεοράσεων τη δολοφονία τού/τής Ζακ Κωστόπουλου / Zackie Oh. Στον λόγο των ΜΜΕ ο/η Ζακ/Zackie παρουσιάστηκε αρχικά ως τοξικοεξαρτημένος και αργότερα ως ομοφυλόφιλος και πιθανός διαρρήκτης, αναπαράγοντας την αντίληψη, διαδεδομένη κατά τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, ότι η ομοφυλοφιλία αποτελεί μέρος ενός φαύλου κύκλου που εμπεριέχει την εγκληματικότητα και την ψυχική ασθένεια. Οι ιδιότητες του τοξικοεξαρτημένου, του queer ακτιβιστή, του οροθετικού, του drag performer, κατέστησαν τη ζωή του «ανάξια» - και τον θάνατό του; επιβεβλημένο;
Η δολοφονία του Ζακ/Zackie αλλά και το πλήθος ομοφοβικών και βίαιων ενεργειών κατά ΛΟΑΤΚΙ+ προσώπων εγείρει, ακόμα μια φορά, το ερώτημα που πολύ εύστοχα έθεσε ο George Rousseau στον πρόλογο του τόμου «Queer Masculinities, 1500-1800»: «Η αγάπη για το ίδιο φύλο ήταν πάντα ανθρώπινη. Πώς λοιπόν κατέληξε τόσο αποκρουστική στην ανθρώπινη Ιστορία;». Με αφετηρία το ερώτημα αυτό, η μελέτη διατρέχει πολύ σύντομα την αντιμετώπιση της ομοφυλοφιλίας ως αμαρτίας από τη χριστιανική εκκλησία, ως αντίθετης στο σχέδιο του Θεού, δηλαδή της ανθρώπινης αναπαραγωγής στο πλαίσιο της έγγαμης σχέσης, και ως έγκλημα που επέσυρε βαρύτατες ποινές -κάθειρξη, καταναγκαστικά έργα, θάνατο- από το κράτος. Ο χρόνος εστίασης της έρευνας -δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έως και Μεσοπόλεμος- συνιστά εποχή κατά την οποία η ανδρική ομοφυλοφιλία παθολογικοποιείται και αποτελεί το αντικείμενο μιας νέας ιατρικής ειδικότητας στη βόρεια και κεντρική Ευρώπη: της σεξολογίας. Ταυτόχρονα, σε κάποιες από τις ευρωπαϊκές χώρες αναπτύσσεται το πρώτο κίνημα για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, με το οποίο συνδέονται και εκπρόσωποι της επιστήμης της σεξολογίας.
Σε αντίθεση με την Ευρώπη, στην Ελλάδα της ίδιας περιόδου παρατηρείται μια σιωπή γύρω από ζητήματα που άπτονται της σεξουαλικότητας εν γένει, και πολύ περισσότερο της «παρά φύσιν» σεξουαλικότητας. Οι αναφορές των ειδικών γιατρών -ψυχιάτρων κατά κύριο λόγο- είναι ευάριθμες και συνοπτικές. Στις ιατρικές εκείνες μελέτες που κάνουν αναφορά στην ομοφυλοφιλία, απουσιάζουν ποσοτικά στοιχεία ή παρουσίαση περιπτώσεων ασθενών. Διατυπώνονται μόνον αόριστες αναφορές στην ανησυχητική έκταση του φαινομένου. Την ίδια περίοδο απουσιάζει επίσης ένα κίνημα για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων στην Ελλάδα.
Το βιβλίο «Ούτε άντρας, ούτε γυναίκα» επιχειρεί να προσθέσει μια ψηφίδα στην κατανόησή μας για την κατασκευή των κατηγοριών που στιγματίζουν, αποκλείουν και τελικά καθιστούν ανάξιους να ζουν τους ομοφυλόφιλους άντρες στην Ευρώπη και την Ελλάδα με χρονικό ορίζοντα ενός περίπου αιώνα: από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και τον Μεσοπόλεμο. Αποτελεί, επίσης, μια μελέτη που έγινε με τη σκέψη σε όλα τα παιδιά και τους εφήβους -στο σχολείο, στο φιλικό και οικογενειακό μου περιβάλλον- που λαθροβιούν από τον φόβο της απόρριψης, αλλά και σε εκείνα που έχουν το θάρρος και το κουράγιο -γιατί χρειάζονται και τα δύο- να δηλώνουν και να υπερασπίζονται τις ταυτότητές τους.
* Η Γαβριέλλα Ασπράκη είναι εκπαιδευτικός - κοινωνική ανθρωπολόγος - ιστορικός
Ομοφυλοφιλία και επιστήμη*
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο γνωστός Άγγλος συγγραφέας Oscar Wilde δικάστηκε και καταδικάστηκε σε δύο χρόνια καταναγκαστικής εργασίας για προσβολή της δημοσίας αιδούς. Η υπόθεση αυτή έτυχε μεγάλης δημοσιογραφικής κάλυψης, όχι μόνο τοπικά αλλά και ευρύτερα στην Ευρώπη. Οι δίκες και η καταδίκη που ακολούθησε, αφενός κατέστησαν την ανδρική ομοφυλοφιλία ορατή ως υπαρκτό και υπολογίσιμο «πρόβλημα» των κοινωνιών της Ευρώπης του τέλους του 19ου αιώνα, αφετέρου κινητοποίησαν τους στοχαστές που κινούνταν για την αναμόρφωση της σεξουαλικής νομοθεσίας και της σεξουαλικής ηθικής. Στο ίδιο αυτό διάστημα, και σε άμεση σύνδεση με τα παραπάνω, αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη ένα κίνημα για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων. Οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ανδρών είχαν απασχολήσει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες από αιώνες. Το σημείο, όμως, που διαφοροποιεί τις παραπάνω εξελίξεις από το παρελθόν είναι ότι κατά τον 19ο αιώνα όσοι γράφουν για την ομοφυλοφιλία αντλούν τη νομιμοποίησή τους από την επιστήμη και συνακόλουθα δομούν τα επιχειρήματά τους πάνω στον επιστημονικό λόγο. Όπως θα δούμε στην παρούσα μελέτη, στο χρονικό αυτό διάστημα, δηλαδή στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, η ομόφυλη σεξουαλική πρακτική, αλλά και ευρύτερα η σεξουαλική ζωή του ανθρώπου, θα αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και ειδικότερα μιας νέας επιστήμης, της σεξολογίας.
Μια αντίστοιχη κορύφωση του δημόσιου ενδιαφέροντος για την ανδρική ομόφυλη σεξουαλικότητα και επιθυμία θα σημειωθεί τον Ιούνιο του 1969 στις ΗΠΑ. Η έφοδος της αστυνομίας στο μπαρ ομοφυλόφιλων Stonewall Inn της Νέας Υόρκης, τις πρώτες πρωινές ώρες, κατέληξε σε εκδηλώσεις αντίδρασης στην αστυνομική βία έναντι των ομοφυλόφιλων. Τα γεγονότα που ακολούθησαν την αστυνομική εισβολή, γνωστά ως επεισόδια Stonewall ή και εξέγερση του Stonewall, σηματοδότησαν τη νεότερη περίοδο του κινήματος για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, φέρνοντας το ζήτημα ξανά όχι μόνο στο κοινωνικό αλλά και στο επιστημονικό προσκήνιο.
* Απόσπασμα από το βιβλίο «“Ούτε άντρας, ούτε γυναίκα”: Η εμφάνιση της σεξολογίας και η κατασκευή της ανδρικής ομοφυλοφιλίας στην Ευρώπη και την Ελλάδα, 1830-1940», εκδόσεις Θεμέλιο, Ιστορική Βιβλιοθήκη
