Μπορείς να χωρέσεις σε μία παράσταση το μύθο της Μήδειας, την κλιματική κρίση, το τελευταίο φεμινιστικό κύμα, το προσφυγικό, την εξέγερση ως πιθανότητα και ως βεβαιότητα, το Black Lives Matter, τους εξόριστους κομμουνιστές, τη γεωπολιτική και τους Doors;
Αν είσαι ο Φρανκ Κάστορφ, ο άνθρωπος που ταύτισε τη βερολινέζικη Φολκσμπίνε με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία, τότε ναι, μπορείς.
Τον περασμένο Μάιο, στη συνέντευξη τύπου για τη «Μήδεια», την πρώτη του σκηνοθεσία στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, ο Φρανκ Κάστορφ μας είπε πως ο ηθοποιός Νίκος Ψαρράς του είχε περιγράψει το χαμό που προκάλεσε η «Μήδεια» του Βασίλιεφ, για να καταλήξει «Ε, αν σας φρίκαρε ο Βασίλιεφ, περιμένετε να δείτε τη δική μου. Θα τον αναπολείτε»! Γελάσαμε τότε, κάπως προβληματιστήκαμε και με το γεγονός ότι ακόμα δεν είχαν καταλήξει στο τελικό κείμενο, με τον Κάστορφ να μας λέει γελώντας ιστορίες από τη θρυλική Φολκσμπίνε, όπου οι ηθοποιοί έμπαιναν στο γραφείο του και όσα περισσότερα βιβλία έβλεπαν, καταλάβαιναν το πλήθος των αναφορών που είχε στο μυαλό του και συμπεραίναν τη διάρκεια της παράστασης. Αποτέλεσμα; Του έκρυβαν μερικά από αυτά!
Μα γιατί τόσα θέματα σε μία παράσταση;
Στη «Μήδεια» που παρακολουθήσαμε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, οι αναφορές φαινομενικά ήταν μετρημένες. Φυσικά ο Ευριπίδης, που όπως μας είπε ο επι χρόνια διευθυντής του θρυλικού «Θεάτρου του Λαού», παρά τη διαπίστωση του Γκαίτε σχετικά με τους μύθους της αρχαιότητας που εξαντλούνται από τις απανωτές διασκευές και δεν προλαβαίνουν να αναζωογονηθούν, σαν το έδαφος που καλλιεργείται ξανά και ξανά, ο Ευριπίδης επιπλέει σαν σφαίρα σε μια θάλασσα από υδράργυρο. Μετά έρχεται να προστεθεί ο Χάινερ Μύλλερ με τη «Ρημαγμένη Όχθη», το «Μήδειας Υλικό» και το «Τοπίο με Αργοναύτες». Ακολουθεί ο Ρεμπώ με τα «Μια εποχή στην κόλαση» και τις «Εκλάμψεις» και τέλος, μερικά εμβόλιμα κείμενα, είτε του ίδιου του Γερμανού σκηνοθέτη, είτε προϊόντα αυτοσχεδιασμού των ηθοποιών.
Αν υπάρχει ένα σημείο στο οποίο μπορούμε να εντοπίσουμε την επιτυχία του εγχειρήματος του Κάστορφ, είναι η σφιχτή δραματουργία. Διότι στην πραγματικότητα είδαμε τη «Μήδεια» του Ευριπίδη. Μπροστά μας ξετυλίχτηκε ολόκληρος ο μύθος και όχι θραύσματα. Τα εμβόλιμα κείμενα, η ζωντανή κινηματογράφηση, η αποστασιοποίηση ως σχόλιο και η video art, «κούμπωσαν» το μύθο στο σήμερα, αναδεικνύοντας μία σειρά από σύγχρονους προβληματισμούς, που – ας μην κρυβόμαστε – πλέον είναι πολλοί και περίπλοκοι. Στην ερώτηση δηλαδή που λέει «γιατί πας να χωρέσεις τόσα θέματα σε μία παράσταση», η απάντηση θα μπορούσε να είναι «γιατί όλα αυτά μας απασχολούν ταυτόχρονα και κάπως πρέπει να σχετίζονται, αλλιώς είμαστε τόσο εννοιολογικά κατακερματισμένοι, που μοιραία θα διαλυθούμε».
«Πατρίδα όλων των σκλάβων, η εξέγερση»
Ο Κάστορφ δεν είναι μηδενιστής. «Είμαι ένας βίαιος ειρηνιστής» έχει πει. Δεν πιστεύει πως τα προβλήματα της ανθρωπότητας είναι ασύνδετα μεταξύ τους. Αναζητά το νήμα. Γι’αυτό η Μήδεια είναι «βάρβαρη», είναι και προσφύγισσα. Είναι βασίλισσα με Dior, είναι και Ινδιάνα, που αντί να δέχεται δηλητηριώδη δώρα από τους λευκούς, τα δωρίζει εκείνη και τους καταστρέφει. Είναι μάνα, είναι όμως και μάνατζερ του δράματος. Ζει στο παλάτι, ζει στο στριπτιτζάδικο, ζει στον καταυλισμό μέσα σε σκηνές, είναι και ηρωίδα του Mad Max σε άνυδρο τοπίο με σκόνη και σκουπίδια. Οι Μήδειες του Κάστορφ είναι οι λαοί που παλεύουν και δεν μπορούν να σηκώσουν κεφάλι, μέχρι να ανάψει η σπίθα της εξέγερσης. Οι πέντε ηθοποιοί που τις ενσάρκωσαν, έδωσαν ερμηνείες που θα μνημονεύουμε για πολλά χρόνια στο εξής. Βαθιά σωματικές, με άριστη τεχνική, με φωνές «επιδαύριες» σύμφωνα με το κλισέ που εν προκειμένω είναι αλήθεια, με πειθαρχία και μεσογειακό πάθος που σε πολλές στιγμές δημιουργούσε μία υπέροχη αντίστιξη με το σύμπαν του διανοούμενου Κάστορφ. Με χιούμορ κάποια στιγμή σχολίασαν «Κι αυτός ο Γερμανός σκηνοθέτης καθόλου δεν βοηθάει»! Στεφανία Γουλιώτη, Σοφία Κόκκαλη, Μαρία Ναυπλιώτου, Αγγελική Παπούλια, Ευδοκία Ρουμελιώτη. Μήδειες, Κρέουσα, παιδιά, χορός, μία ανθρωπότητα που βασανίζεται και οραματίζεται την ανάληψή της σε πύρινο άρμα, την ώρα που ο παρηκμασμένος καπιταλιστικός, ιμπεριαλιστικός και πατριαρχικός πολιτισμός, θα φλέγεται από κάτω.
Το σημαντικότερο πράγμα στον κόσμο είναι το Χρυσόμαλλο Δέρας
Αυτή η φράση, δια στόματος Ιάσονα (Αινείας Τσαμάτης), ίσως συμπυκνώνει την οπτική του Κάστορφ πάνω στην πατριαρχία και τον καπιταλισμό. Ήδη με την είσοδό μας στο θέατρο, αντικρύσαμε έναν διαλυμένο κόσμο, έναν καταυλισμό γεμάτο σκουπίδια, χωρίς νερό και μία φωτεινή επιγραφή της Coca Cola να κρέμεται σπασμένη.
Είναι πλέον λίγο cheesy το σπασμένο λογότυπο της Coca Cola ως σύμβολο του παρηκμασμένου καπιταλισμού; Είναι, ναι και αυτός ήταν ο λόγος που μόλις κάθισα στη θέση μου σκέφτηκα πως δεν θέλω να περάσω τρεισήμισι ώρες μέσα στον καύσωνα βλέποντας και ακούγοντας τα προφανή, απλώς με ωραία αισθητική και καλό θίασο.
Η παράσταση αρχίζει και στην μεγάλη led οθόνη προβάλλονται πλάνα γεμάτα συμπαραδηλώσεις για το κλίμα, τον καπιταλισμό, την εκπαίδευση, τα κινήματα. Συρματοπλέγματα, φουγάρα διυλιστηρίων, η Μίνυ Μάους παγιδευμένη σε σύρματα, κουλοχέρηδες, συνθήματα σε τοίχους πανεπιστημίων, βιομηχανικές ζώνες. Στη «Μήδεια» του Κάστορφ ο Ιάσονας, ο Κρέοντας, αλλά και όλοι οι αρσενικοί χαρακτήρες, ισορροπούν μεταξύ αφελούς παιδικότητας και προσκόλλησης στα κεκτημένα της πατριαρχίας και της καπιταλιστικής Δύσης. Δεν φτάνουν τους βυθούς των γυναικών. Ακόμα μία αντίστιξη, η μονοδιάστατη απόλυτη αγάπη του Κρέοντα προς την κόρη του και η «θυσία» της αγάπης της Μήδειας για τα δικά της παιδιά, προκειμένου να προχωρήσει η ανθρωπότητα. Αινείας Τσαμάτης, Νικόλας Χανακούλας, Νίκος Ψαρράς, όλοι εξαιρετικοί, με τον Νίκο Ψαρρά να κρατά σε σημεία και τον ρόλο της παραμάνας, μίας γυναίκας «παλιάς», που βρίσκεται πιο κοντά στο αρσενικό στοιχείο, καθώς δεν αντιλαμβάνεται την εξέγερση της Μήδειας.
Το twitter, η ΕπΕΙδαυρος και το φάντασμα της Κιτσοπούλου
Για κάποιο λόγο είχε κυκλοφορήσει η φήμη πως αν έγινε ο κακός χαμός με τους «Σφήκες» της Λένας Κιτσοπούλου, στον Κάστορφ θα ξεσπούσε εμφύλιος σπαραγμός. Σκουπίδια στην ορχήστρα του θεάτρου, αντίσκηνα, βωμολοχίες, ζωντανή μαγνητοσκόπηση και προβολή σε led οθόνες, διασκευή κειμένου, τί άλλο θες; Είναι και Γερμανός και δεν σέβεται τα ιερά και τα όσιά μας, έχουμε όλα τα συστατικά ενός ωραίου μαναφουκίου.
Ο Φρανκ Κάστορφ διέψευσε τις Κασσάνδρες. Όχι ότι δεν είχαμε μερικούς στο twitter να γράφουν πως μαγαρίζεται η «Επείδαυρος», αλλά τί μας νοιάζει; Ούτως ή άλλως εμάς η Επίδαυρος με «ι» μας ενδιαφέρει. Αυτός ο νεοσυντηρητισμός που θυμήθηκε το σύγχρονο θέατρο και από εκεί που περιοριζόταν σε παρατηλεοπτικές θεατρικές παραγωγές, ξαφνικά ζητάει κεφάλια καλλιτεχνικών διευθυντών επί πίνακι, είναι σημείο των καιρών και αποτυπώθηκε δυστυχώς και στα έδρανα της βουλής. Είναι εκείνοι που κρατούν τις «Μήδειες» εξόριστες, διψασμένες και ανήμπορες. Μέχρι να ανάψει η σπίθα της εξέγερσης.
Οι Κασσάνδρες όμως διαψεύστηκαν για ακόμα έναν λόγο. Ο Κάστορφ παρουσίασε τη Μήδεια του Ευριπίδη. Μέσα από το βλέμμα του και την εποχή του. Συγκροτημένα και τίμια. Ίσως γι’αυτό να χρειάστηκαν τρεις ώρες και όπως μου είπε μετά την παράσταση ο καλλιτεχνικός του διευθυντής, έκοψαν την τελευταία στιγμή και είκοσι λεπτά. Διότι τους καλλιτέχνες αυτούς και τους νοιάζει και μας σέβονται. Ο Νίκος Ψαρράς σε μία σκηνή αυτοσαρκασμού της παραγωγής, κοιτά από το παράθυρο και αναρωτιέται αν έχουν μείνει θεατές στο θέατρο ή αν έχουν φύγει όλοι.
Έφυγαν πολλοί. Έμειναν περισσότεροι για να καταχειροκροτήσουν αυτή τη δουλειά, αυτή τη μελέτη. Υπήρξε έντονη κριτική για τη χρήση της οθόνης και για το γεγονός ότι είδαμε ένα μεγάλο μέρος της δράσης σαν live ταινία, μέσω led screen, καθώς αρκετές σκηνές εξελίσσονταν πίσω από την ορχήστρα, σε ένα κλειστό δωμάτιο. Αυτή ωστόσο ήταν μία συμφωνημένη συνθήκη, με τους θεατές να περνούν από αυτό το δωμάτιο πηγαίνοντας προς τις θέσεις τους. Επίσης, το live video στο θέατρο συμβαίνει εδώ και
πολλά χρόνια για να το βάζουμε στο τραπέζι το 2023. Φέτος το βλέπουμε έντονα και στη σκηνοθεσία των μεγάλων συναυλιακών show. Τα πολλά μέσα είναι δυνατότητα, όχι εμπόδιο. Η κριτική ωστόσο που ευσταθεί κατά τη γνώμη μου, είναι ότι οι θεατές που βρίσκονταν σε πλαϊνές κερκίδες, δεν έβλεπαν καλά την οθόνη, γεγονός που σίγουρα μείωνε σημαντικά την εμπειρία.
Τί θέατρο θέλουμε να βλέπουμε;
Κάποιοι έφυγαν, κάποιοι χειροκροτούσαν μετά από τους δυνατούς μονολόγους σαν να είμαστε σε jazz συναυλία. Η ομορφιά του αυθόρμητου, αυτής της τέχνης που γεννιέται για να πεθάνει το ίδιο βράδυ. Η Μήδεια κυριάρχησε σαν φλεγόμενο σύμβολο των καταπιεσμένων όλου του κόσμου και όλων των εποχών. Ο Jim Morrison τη συνόδευσε σε έναν ξέφρενο χορό, ενώ εμβατήρια και jazz συνθέσεις της έδιναν τέμπο. Η Αρλέτα με την κιθάρα της ακούστηκε στην Επίδαυρο με το «Μια φορά θυμάμαι» σε ένα συγκλονιστικό γυναικείο ensemble. O Κάστορφ, οι Μήδειές του και οι άνδρες με τα χρυσόμαλλα κεκτημένα τους μας αποχαιρέτησαν με Ντέμη Ρούσο και το «Goodbye My Love, Goodbye». Πολλοί ήδη μιλούν για την παράσταση της χρονιάς. Την ίδια ώρα, στο Μικρό Θέατρο της Επιδαύρου, ένας νέος Έλληνας σκηνοθέτης, ο Παντελής Φλατσούσης ο οποίος αγαπά τον Κάστορφ και έχει εμπνευστεί όπως μας έχει πει από εκείνον, ανέβαζε το «Θήβα: A global war», εμπνευσμένο από τους «Επτά επί Θήβας» του Αισχύλου και όσοι το είδαν μιλούν για ένα ακόμη διαμάντι του μετά το «Εθνικό Ντεφιλέ». Σε απάντηση όλων αυτών που ζητούν κεφαλές επί πίνακι, κάποιοι έχουμε να πούμε πως τέτοιο θέατρο θέλουμε να βλέπουμε. Τουλάχιστον και τέτοιο.
