Η χειρότερη αντιμετώπιση που θα μπορούσαμε να έχουμε απέναντι στην τέχνη της stand up κωμωδίας είναι να απομονώνουμε επιλεκτικά αστεία και να τα εκθέτουμε εκτός του γενικού πλαισίου μιας παράστασης. Το stand up δεν αποτελεί απλή συρραφή από ατάκες ή ένα τυχαίο σερί από ανέκδοτα. Είτε πρόκειται για ερασιτεχνικό πεντάλεπτο αυτοσχεδιασμού είτε για υλικό ωριαίου special από μάστορες του είδους (από τον Τζέρι Σάινφελντ και τον Μπιλ Χικς μέχρι την Άλι Γουόνγκ), τα επιμέρους κομμάτια δεν λειτουργούν αναπόσπαστα, δίχως αυτό που προηγείται ή αυτό που το διαδέχεται. Επιπλέον, στην πορεία της ίδιας παράστασης το νόημά τους ενδέχεται να ανατραπεί εντελώς. Το υλικό έχει μια οργανική δύναμη τη δεδομένη στιγμή που το μικρόφωνο είναι ανοιχτό και δεν μπορεί να αναπαραχθεί προφορικά από κάποιον θεατή, αλλά ούτε να αποτυπωθεί γραπτά. Με άλλα λόγια, δεν γίνεται να διαβάσει κάποιος το transcript ενός stand up για να το κρίνει ποιοτικά ή ηθικά, πολλώ δε μάλλον να το μεταφράσει από άλλη γλώσσα. Ακόμη ένα στοιχείο που κάνει δύσκολη αυτήν την τόσο μοναχική δουλειά είναι η συνήθης ταύτιση του performer με τις απόψεις που διατυπώνονται μέσω του προκλητικού χιούμορ.
Φυσικά, η ηλεκτρονική δημοσιογραφία έχει κάνει το μεγαλύτερο κακό στη σύγχρονη σκηνή του stand up, καθώς αμέτρητα άρθρα αναλαμβάνουν τον ρόλο της αστυνομίας γέλιου, αναζητώντας εύκολα κλικ από το ζουμερό θέμα κάποιας προσβλητικής καφρίλας που ξεστομίστηκε σε μια κλειστή παράσταση, είτε ήταν βιωματικός αυτοσαρκασμός είτε φαντασιακό παραλήρημα ή καυστική κοινωνική παρατήρηση.
Ο κωμικός, φυσικά, δοκιμάζει επίτηδες τα όρια του καλού γούστου για να τεστάρει πού θα αντιδράσει άσχημα το κοινό ώστε να αναπροσαρμόσει τις ατάκες ή δοκιμάζει τα χρονικά όρια που το αστείο θα ξεχειλώσει. Χρειάζονται συνήθως αρκετοί μήνες για να δομηθεί το υλικό πριν παρουσιαστεί επίσημα, καθώς μορφοποιείται μέσα από δοκιμαστικές παραστάσεις σε συνοικιακά μπαρ και σε μικρές σκηνές με ανοιχτό μικρόφωνο. Εκεί, λοιπόν, δημιουργείται ένα δίχτυ ασφαλείας όπου ακόμη και τα πιο ακραία αστεία βρίσκουν στόχο και ο θεατής συλλαμβάνει τον εαυτό του να γελάει με βλάσφημες και προσβλητικές ιδέες που πιθανά δεν θα έβρισκε αστείες υπό κανονικές συνθήκες. Αυτή η επιτυχία εξαρτάται από το timing στον λόγο, στη χρήση του προσώπου, στις παύσεις, ακόμα και στον τόνο της φωνής. Και ο μεγάλος δαίμονας αυτής της αδάμαστης φόρμας κωμωδίας είναι το clickbait στον ωκεανό απόψεων στα social media, εκεί όπου απογυμνώνονται με άχαρο τρόπο τα αστεία, με αποτέλεσμα να μοιάζουν απλώς ρατσιστικά και μισανθρωπικά ή και αναίτια χυδαία. Είναι στ’ αλήθεια κρίμα.
Τελικά με τι μπορούμε να αστειευτούμε;
Της Μαρίας Θανασούλια
Mία από τις βασικές αρχές της σάτιρας αποτελεί για τον κωμικό η άσκησή της από «κάτω» προς τα «πάνω». Από τους αδύναμους προς τους ισχυρούς. Πρόκειται για ένα πολιτικά ορθό αξίωμα, το οποίο ωστόσο προσκρούει στο εξής εμπόδιο: ποιος θα καυτηριάσει με χιούμορ τις παθογένειες μιας κοινωνίας, αναπόσπαστο μέρος της οποίας αποτελεί ο καθένας και η καθεμία μας; Ποιος θα χρησιμοποιήσει τη θεραπευτική ιδιότητα του χιούμορ για να μαλακώσει τη «δύσκολη κληρονομιά» και τα τραύματα κάθε κοινού;
Αμέτρητα άρθρα στον αμερικανικό και βρετανικό Τύπο φέρουν τον τίτλο «Μήπως το αστείο του τάδε για το τάδε θέμα ήταν παρατραβηγμένο»; H διάσημη κωμικός Joan Rivers, μόλις έναν χρόνο μετά την επίθεση στους δίδυμους πύργους, αστειεύτηκε για τις χήρες των ηρώων πυροσβεστών. Ο σταρ του stand up Chris Rock έκανε χιούμορ με τη βομβιστική επίθεση στον Μαραθώνιο της Βοστώνης, επίσης έναν χρόνο μετά το τραγικό γεγονός.
Μία ατάκα που χρησιμοποιείται κάποιες φορές ως απάντηση σε αστεία είναι το «too soon», δηλαδή πολύ σύντομα. Την είπα και την άκουσα πολλές φορές πρόσφατα, μετά από απώλεια πολύ δικού μου ανθρώπου, όπου ο ψυχικός μηχανισμός άμυνας απέναντι στο βαρύ πένθος γεννούσε σ’ εμένα και στους συντετριμμένους γύρω μου μία σειρά από αστεία για εκείνη που έφυγε. Ήταν πολύ νωρίς για να αστειευτούμε; Ποιος θα το κρίνει αυτό, αν όχι εμείς οι ίδιοι που πονάμε;
Το 2015, ένας από τους δημοφιλέστερους κωμικούς του πλανήτη, ο Louis CK, παρουσίασε ένα επεισόδιο του «Saturday Night Live», όπου σε έναν ξέφρενο μονόλογο αστειευόταν, μεταξύ άλλων, με την παιδοφιλία. Ο ίδιος είχε φυσικά επίγνωση ότι ξεπερνούσε τα όρια. Κάποια στιγμή ανέφερε: «Μάλλον αυτή είναι η τελευταία μου εμφάνιση». Ο Guardian τότε είχε φιλοξενήσει ένα εκτενές άρθρο, με τον συντάκτη του να αναρωτιέται αν μπορούμε να αστειευόμαστε με τέτοια θέματα. Αναγνώριζε φυσικά, ως γνώστης του αντικειμένου, τον χαρακτήρα και τη δομή του stand-up του Louis CK και την προβοκατόρικη τεχνική του. Το άρθρο κατέληγε πως είμαστε τυχεροί που υπάρχουν κωμικοί σαν τη Joan Rivers και τον Louis CK οι οποίοι υπερασπίζονται την ελευθερία του λόγου, σημειώνοντας πως αυτά τα αστεία αποτέλεσαν την αφορμή εκκίνησης ενός διαλόγου για την παιδοφιλία στα media που όμοιός του δεν είχε προϋπάρξει.
Για την Ιστορία, ο Louis CK δεν «ακυρώθηκε» από το κοινό για τα αστεία του αλλά για τις κατηγορίες που αντιμετώπισε περί σεξουαλικής παρενόχλησης σε συνεργάτιδές του. Διότι μπορείς να αστειεύεσαι με τους κακοποιητές, δεν μπορείς όμως να είσαι ένας από αυτούς, και αυτό είναι σαφές. Εκεί εντοπίζεται η ουσία του πράγματος. Αν το μόνο που επιβιώνει στη δημόσια σφαίρα ως χιούμορ είναι τα αστεία γατάκια του Instagram και τα ανώδυνα μιμίδια, τότε σίγουρα η έννοια χρήζει επαναπροσδιορισμού. Όσο για την κριτική, είναι θεμιτή και χρήσιμη, όπως επίσης σε κάποιες περιπτώσεις και η «ακύρωση». Αν όμως όλο αυτό καταλήγει σε απειλές για τη ζωή κάποιου, τότε το πρόβλημα είναι ακόμα μεγαλύτερο και δεν περιορίζεται στο χιούμορ.
Θα αποφύγω να ξανανεβάσω μεμονωμένο αστείο
Το αστείο εκτός πλαισίου (context) μπορεί να λειτουργήσει, και μάλιστα στους κωμικούς που έχουν αρκετά σύντομα αστεία πιστεύω ότι λειτουργεί και ευεργετικά ως προς τη διάδοση του χιούμορ τους, γρήγορα και εύκολα μέσω των shorts και των reels στις διάφορες πλατφόρμες. Αλλά αυτό, απ’ ό,τι φαίνεται, αφορά τα πιο ήπια και «ευρείας αποδοχής» αστεία, που δεν φέρουν κάποιον προφανή λόγο παρεξήγησης.
Τα πιο ιδιαίτερα και μαύρα αστεία, που καταπιάνονται και με πιο ευαίσθητα θέματα, μπορούν είτε να ερμηνευτούν με λάθος τρόπο είτε να χρησιμοποιηθούν από συγκεκριμένους χρήστες και σελίδες, συνοδευόμενα από τις αντίστοιχες λεζάντες, ώστε να προκαλέσουν στενευμένη αντίδραση, εξυπηρετώντας σκοπούς. Με βάση το παραπάνω και την τωρινή εμπειρία μου, θα αποφύγω να ανεβάσω ξανά μεμονωμένο κάποιο τέτοιου είδους αστείο. Δόξα τω Θεώ, η παράσταση έχει αρκετά και μπορώ να επιλέξω.
Δεν έμαθα τίποτα νέο για τη λειτουργία της κωμωδίας από αυτή την υπόθεση. Κάνω αυτή τη δουλειά αρκετά χρόνια, έχω αφομοιώσει τη φόρμα και τους μηχανισμούς της, χωρίς φυσικά να υποστηρίζω ότι δεν υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, καθώς είναι ένα είδος που χρειάζεται συνεχή παρακολούθηση όσον αφορά την προσέγγιση θεμάτων, τις τάσεις και την εξέλιξή της. Έμαθα, όμως, κάτι πολύ χρήσιμο για τη λειτουργία του Ίντερνετ όσον αφορά την κωμωδία. Θέλει πολύ προσεκτική επιλογή τόσο του κειμένου όσο και της πλατφόρμας και του κοινού στο οποίο αυτή απευθύνεται κυρίως. Για να προστατευτούν η δουλειά σου, το υλικό σου, η προσωπικότητά σου και να μην γίνουν βορά στην ανθρωποφαγική τάση των social media και της δυσλειτουργικής τους πλευράς. Αλλά και για να προστατευτούν, φυσικά, και οι πιθανοί δέκτες του αστείου, που ίσως δυνάμει προσβληθούν ή στεναχωρηθούν στο άκουσμά του. Είτε αυτό οφείλεται όντως σε παρερμηνεία του είτε σε αστοχία του ίδιου του αστείου και του πλαισίου του.
* Ο Πάρις Ρούπος είναι κωμικός
Αυτό είναι το όριο
Για να γίνει μια οποιαδήποτε συζήτηση θα πρέπει να συντρέχουν δύο προϋποθέσεις. Πρώτον, να υπάρχουν κοινοί ορισμοί. Να μιλάνε όλοι οι συμμετέχοντες στον διάλογο για το ίδιο πράγμα. Οι λέξεις μέσα τους να έχουν την ίδια κοινή σημασία. Και το δεύτερο που πρέπει να συμβαίνει είναι να υπάρχει όντως η πρόθεση της επικοινωνίας. Γιατί οι κοινοί ορισμοί, αν δεν υπάρχουν, μπορούν να βρεθούν. Αν δεν υπάρχει πρόθεση να υπάρξει επικοινωνία όμως, αυτό δεν θα συμβεί ποτέ.
Και εδώ έχουμε ένα ακόμα δυσκολότερο θέμα. Την επικοινωνία και τον διάλογο όταν το μήνυμα είναι ένα αστείο. Είναι επίτηδες «θολό» και αμφίσημο ώστε η αποκάλυψη του δεύτερου -ή τρίτου- νοήματός του να προκαλέσει την έκπληξη και το γέλιο. Το οποίο λέγεται ως μέρος μιας παράστασης κωμωδίας, σε μια τελείως διαφορετική συνθήκη από το βίντεο 10'' στο Διαδίκτυο. Στην οποία, πέρα από το κείμενο το ίδιο, εκτίθεται συνολικά ο πολιτισμός του κωμικού, με όλη την εξωλεκτική σημειολογία της σκηνικής του παρουσίας.
Γιατί κοινούς ορισμούς δεν έχουμε. Αυτό είναι σίγουρο. Πότε ένα αστείο περνάει τη γραμμή; Υπάρχουν θέματα που δεν πρέπει να αναφέρονται καν επί σκηνής; Πώς θα τα εξηγήσεις αυτά τα πράγματα σε ένα κοινό που θεωρεί ότι ο όρος «σεξιστικό» σημαίνει «με θέμα το σεξ»;
Και πώς θα βρούμε κοινούς ορισμούς όταν κυρίως λείπει παντελώς η δεύτερη προϋπόθεση. Η πρόθεση της επικοινωνίας. Όταν το μέσο μετάδοσης του μηνύματος είναι φτιαγμένο για να προκαλεί συναισθηματικές αντιδράσεις ακαριαία, ακραία, άμεσα.
Παρ’ όλα αυτά, φυσικά ο διάλογος επιτελείται. Ο καθένας που έχει δημόσιο λόγο κρίνεται. Αναπόδραστα. Και σωστά. Όχι μόνο είναι δικαίωμα του κοινού να αντιδράσει στο έργο, είναι βασικά ο λόγος ύπαρξης του έργου. Το να προκαλέσει αντίδραση. Το όριο είναι πού; Στον Ποινικό Κώδικα. Δεν μπορούμε να συζητάμε τέτοια πράγματα. Να εξηγήσουμε το πότε ένα αστείο είναι bullying και πότε είναι σάτιρα, ναι, να το κάνουμε. Το να εξηγήσουμε ότι το 2023 δεν κάνουμε απειλές κατά της ζωής και δεν βγαίνουμε με δαυλούς και δικράνια όχι. Συγγνώμη. Αυτό είναι το όριο.
* Ο Αριστοτέλης Ρήγας είναι κωμικός
Ενα αστείο, καλώς ή κακώς, δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο
Είμαι Ελληνοκύπριος με μοναδική υπηκοότητα την κυπριακή και τα τελευταία χρόνια ασχολούμαι όσο πιο μέτρια μπορώ και με το stand up comedy. Αν και μόνιμος κάτοικος Αθηνών, από μικρό παιδί μέσω αφηγήσεων, προσωπικής αναζήτησης και συχνών επισκέψεων στο νησί, αντιλαμβάνομαι και τον εαυτό μου ως κοινωνό του κυπριακού δράματος και τραύματος και, όσο κι αν επιλέγω να διατηρώ εντός υγιών ορίων την αγάπη για τους τόπους που ανήκω, δεν το κρύβω ότι η θέα της σημαίας του ψευδοκράτους στον Πενταδάκτυλο εξακολουθεί να αλλάζει τον παλμικό μου ρυθμό.
Αυτό που θέλω να πω τόση ώρα είναι ότι το επίμαχο αστείο του Πάρι το βρίσκω εξαιρετικής ευφυίας και υπέροχο και ο μόνος λόγος που τον επιβουλεύομαι είναι διότι θα ήθελα να το είχα σκεφτεί εγώ πρώτος (ας όψεται η μετριότητά μου). Κάνω καλά που μου αρέσει αυτό το αστείο; (Αφού δεν απαντάει κανείς, θα απαντήσω εγώ.) Ναι, πολύ καλά κάνω.
Και ξέρετε ποιοι άλλοι κάνουν καλά; (Ναι, καλά καταλάβατε. Πάλι εγώ θα απαντήσω.) Καλά κάνουν κι όλοι αυτοί που ακούνε το αστείο και τους γυρνάνε τα άντερα, που σφίγγει η ψυχή τους, που σκέφτονται «πώς είναι δυνατόν να λέγεται κάτι τέτοιο στο πλαίσιο μιας κωμικής σύμβασης;». Πολύ καλά θα κάνουν επίσης και αν με αφορμή αυτό επιλέξουν να μην δουν ποτέ στη ζωή τους Πάρι Ρούπο, όπως και αν πουν και στους φίλους τους να μην δουν ποτέ Πάρι Ρούπο.
Ξέρετε ποιοι δεν κάνουν καλά; (Εννοείται πως πάλι εγώ θα απαντήσω). Όλοι αυτοί που ξαφνικά εξίσωσαν ένα αστείο 15 δευτερολέπτων με την προδοσία της Κύπρου (κάπου διάβασα ότι κάποιοι απ’ αυτούς είναι και λίγο ομοϊδεάτες με τους προδότες της Κύπρου και ότι έχουν γεμίσει και τους τοίχους της Λευκωσίας με σβάστικες). Όλοι αυτοί που θέλουν νεκρούς τον Πάρι, την οικογένειά του και τη γάτα του, αναζητώντας τη διεύθυνση κατοικίας του για να του δείξουν πόσο μεγάλη την έχουν (την εγκεφαλική βλάβη).
Είθισται να λέγεται ότι ένα αστείο, καλώς ή κακώς, δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Με αφορμή το αστείο του Πάρι, όμως, είδαμε ότι ένα αστείο είναι ικανό να μας υποδείξει ποια είναι τα όρια στα οποία μπορεί να φτάσει η κριτική και η αντίδραση του κοινού και πού τελικά τραβιέται η «πράσινη» γραμμή.
* Ο Άγγελος Κυριακίδης είναι κωμικός
