Το «προσφυγικό» είναι μία από εκείνες τις αναφορές που στο σύγχρονο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο παραπέμπει αυτόματα, σχεδόν συνειρμικά, στη λέξη «πρόβλημα». Ένα πρόβλημα που με τη σειρά του τροφοδοτεί και συσχετίζεται με την άνοδο της άκρας Δεξιάς, την ισχυροποίηση του εθνικισμού, τη δαιμονοποίηση και εργαλειοποίηση του «άλλου» για την προώθηση εγχώριων πολιτικών επιλογών. Οι πρόσφυγες εμφανίζονται ως οι κατεξοχήν ανεπιθύμητοι του 21ου αιώνα. Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα, ο λόγος του ανθρωπισμού και της υπεράσπισης των αρχών του Διεθνούς Δικαίου επιμένει στο δράμα των προσφύγων, προσπαθώντας να εκμαιεύσει ένα μικρό περιθώριο ανοχής σε μια εξαιρετικά δύσκολη συγκυρία. Ακόμα όμως και στο βλέμμα της αλληλεγγύης συχνά κάτι απουσιάζει: η φωνή, οι επιθυμίες, η μετασχηματιστική δύναμη που φέρνει μαζί της η εμπειρία του εκτοπισμού και της μετακίνησης.
Στο Αρχειοτάξιο αποφασίσαμε αυτή τη φορά να συζητήσουμε διαφορετικές στιγμές του 20ού αιώνα (φτάνοντας στις παρυφές του 21ου) για να καταδείξουμε την πολλαπλότητα της προσφυγικής εμπειρίας. Στόχος μας είναι να συμβάλουμε στη σύγχρονη ιστοριογραφική συζήτηση γύρω από τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικές κάθε φορά ιστορίες μετακίνησης συνδέονται με την ανάδυση και την κατασκευή της ίδιας της έννοιας του πρόσφυγα. Υπό την οπτική αυτή, μας ενδιέφερε να καταδείξουμε τη δυναμική της διαμόρφωση μέσα από τους μεγάλους ιστορικούς μετασχηματισμούς: τις πληθυσμιακές μετακινήσεις στον απόηχο του Μεγάλου Πολέμου και της κρίσης των αυτοκρατοριών, τις αναγκαστικές εκτοπίσεις μεταξύ του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και του Ψυχρού Πολέμου, το αίτημα της αποκατάστασης και της μνήμης στα χρόνια του εκδημοκρατισμού, τη δυναμική της αλληλεγγύης στην εποχή των κρίσεων και των σύγχρονων γεωπολιτικών αναστατώσεων.
Ο δεύτερος άξονας που διατρέχει το αφιέρωμα είναι αυτός της Αριστεράς. Και πάλι η έννοια είναι πληθυντική. Στόχος μας είναι να συζητήσουμε τις διακυμάνσεις της σχέσης της Αριστεράς με το προσφυγικό φαινόμενο. Στο έδαφος αυτό επιλέξαμε χαρακτηριστικές στιγμές που σχετίζονται κατεξοχήν με τη διαμόρφωση της ελληνικής σύγχρονης Ιστορίας. Αν το σκεφτεί κανείς, η ιστορία της ελληνικής Αριστεράς σε πολύ μεγάλο βαθμό διαπλέκεται με ιστορίες εκτοπισμού, αποκλεισμού και μετακίνησης. Το ζητούμενο, όμως, δεν είναι αποκλειστικά η αναδιήγησή τους, όσο και αν αυτή μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε τις πολλαπλές πολιτικές γεωγραφίες της Αριστεράς και τον καθοριστικό ρόλο των εγχώριων αυταρχικών πολιτικών στην «παραγωγή» νέων προσφυγικών επεισοδίων. Τα κείμενα του αφιερώματος υπογραμμίζουν τη σημασία και τον ρόλο αυτών των προσφυγικών επεισοδίων στην αναδιαμόρφωση της ίδιας της ελληνικής Αριστεράς - κομμουνιστικής και μη.
Είναι προφανές ότι το αφιέρωμα μιας περιοδικής έκδοσης δεν μπορεί, ούτε θέλει, να καλύψει τα πάντα. Ο ρόλος του είναι προγραμματικά διαφορετικός. Να προσφέρει, μέσα από παραδειγματικές στιγμές, ένα μεθοδολογικό υπόδειγμα για το πώς μπορούμε να σκεφτούμε γύρω από τον διάλογο μεταξύ της προσφυγικότητας και της πολιτικής δράσης. Να σκεφτούμε, δηλαδή, τους ανθρώπους που μετακινούνται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και υπό διαφορετικές συνθήκες ως ενεργά ιστορικά και πολιτικά υποκείμενα, τα οποία με τις σιωπές, τις επιλογές και τις αντιφάσεις τους έχουν διαμορφώσει τον κόσμο που μας περιβάλλει. Και ίσως εκεί βρίσκεται και ένα κλειδί -όχι το μόνο- για τη συγκρότηση μιας νέας εννοιολόγησης του προσφυγικού του 21ου αιώνα: ως ενός ιστορικού φαινομένου, που ενώ μας ξαφνιάζει κάθε φορά, εγγράφεται σε μια μακρά γενεαλογία, η οποία προκύπτει από τη συνάντηση των περιοριστικών συνθηκών της καταστροφής και του πολέμου με την απελευθερωτική ικανότητα των ανθρώπων να αναδιατυπώνουν με συλλογικούς και ατομικούς τρόπους τους όρους της ίδιας τους της ζωής.
* Ο Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός, διευθυντής των ΑΣΚΙ
** Το κείμενο αποτελεί το εισαγωγικό του αφιερώματος «Προσφυγικές ιστορίες και Αριστερά» του φετινού Αρχειοτάξιου (τεύχος 24)
