Ήταν μία από τις ωραίες συγκυρίες όταν μου προτάθηκε από τις εκδόσεις Gutenberg να μεταφράσω το «Ο άνθρωπος που τα είδε όλα», καθώς εδώ και χρόνια παρακολουθούσα το έργο της Deborah Levy, διάβαζα και ξαναδιάβαζα τα βιβλία της -τα τρία τελευταία υποψήφια για το Booker- αλλά και την τακτική αρθογραφία της στον Guardian και αλλού, για θέματα της επικαιρότητας και σχολιασμό της «σουρεαλιστικής» καθημερινότητας, με τον μοναδικό της τρόπο, αποδομώντας το προφανές και φωτίζοντας αυτό που απαιτεί το δικό μας βλέμμα για να εκδηλωθεί. Επίσης, είχα την τύχη να παρακολουθήσω μερικές δεκαετίες πριν τα μαθήματα δημιουργικής γραφής στο πανεπιστήμιο του North London που αφορούσαν τη γραφή μυθιστορήματος, γεγονός που έστρεψε κι εμένα στη μεγαλύτερη αφηγηματική φόρμα. Ήταν λοιπόν μεγάλη η επιθυμία μου να μεταφέρω στη γλώσσα μας αυτή την καινοτομική, ανατρεπτική αλλά και βαθιά ανθρώπινη φωνή της Levy.
Το χρονικό διάστημα της μετάφρασης ήταν η εποχή του πρώτου Covid - ανταμοιβή αλλά και παρηγοριά η ενασχόλησή μου με ένα τόσο φευγάτο μυθιστόρημα. Επίσης, όλοι οι ήρωές της διαθέτουν κάτι το φευγάτο που σε παρασύρει στον άχρονο, πολυδιάστατο κόσμο τους - βάλσαμο για την εποχή του «πλένω χέρια» και «κρατάω αποστάσεις» από όλα και όλους, ό,τι δηλαδή προέρχεται έξω από τα τείχη του δικού μου κάστρου. Και μιλώντας για τείχη, στο μυθιστόρημα εμφανίζονται επαναληπτικά δύο εμβληματικά βαρύνοντα τοπόσημα: το Tείχος του Βερολίνου και η Άμπεϊ Ρόουντ. Σημεία που καθόρισαν τη ζωή του κεντρικού ήρωα, μεταφραστή και ιστορικού Σαούλ Άντλερ, αλλά και την κουλτούρα των τελευταίων δεκαετιών του εικοστού αιώνα.
Ο εικοσιοχτάχρονος Σαούλ, νάρκισσος, μπαϊσέξουαλ με λανθάνουσα ευαισθησία και «μούσα» της εικοσιτριάχρονης Τζένιφερ -φωτογράφου, φιλόδοξης, ταλαντούχας, δυναμικής και απρόβλεπτης, η οποία θα εμφανιστεί πολλές φορές και σε διαφορετικές ηλικίες στο μυθιστόρημα- γράφει μια εργασία για τους αρσενικούς τυράννους, εκκινώντας από τον Στάλιν (ένας από τους λόγους που επισκέπτεται το ανατολικό Βερολίνο τη δεκαετία του 1980). Θα αναγκαστεί κι αυτός να επαναλάβει πολλές φορές το συμβολικό πέρασμα, της διάβασης πεζών της Άμπεϊ Ρόουντ, μέχρι να φτάσει, τελικά και οριστικά, στην απέναντι όχθη.
Η στενή παρακολούθηση, ως ιστορικό γεγονός, αλλά και ως μεταφορά είναι ένα από τα σταθερά μοτίβα. Η φωτογραφική μηχανή της Τζένιφερ είναι πανταχού παρούσα κατά τη διάρκεια της σχέσης τους. Στο ανατολικό Βερολίνο η Στάζι παραβιάζει κάθε σημείο της προσωπικής ζωής των πολιτών. Ο Σαούλ αδυνατεί να αναλύσει τα αισθήματά του και τις επιθυμίες που, κατά παράδοξο τρόπο, «ελευθερώνονται» όταν θα βρεθεί στο απολυταρχικό καθεστώς της κομμουνιστικής Γερμανίας.
Ένα απολαυστικό μυθιστόρημα με υπόγειο χιούμορ καταλύει όλα τα στερεότυπα που έχουν εγκαθιδρυθεί στη συνείδηση των Δυτικών για το πρώην ανατολικό μπλοκ, αλλά και τον μύθο της ευμάρειας και της κραταιάς κουλτούρας της Δύσης. Ο άνθρωπος που τα είδε όλα είναι αυτός που βίωσε όλες τις αντιφάσεις, τις ταξικές και πολιτισμικές και φυλετικές διαφορές και προχωράει στη δική του επίπονη ανασύσταση της Ιστορίας, μέσα από τα δικά του πολυδιάστατα βιώματα.
* Η συγγραφέας-μεταφράστρια Αργυρώ Μαντόγλου γράφει για το καινούριο βιβλίο της Deborah Levy "Ο άνθρωπος που τα είδε όλα" που μετέφρασε για τις εκδόσεις Gutenberg
Αμπεϊ ρόουντ, Λονδίνο, Σεπτέμβριος 1988*
Σκεφτόμουν πως η Τζένιϕερ Μορό μού είχε ζητήσει να μην περιγράψω ποτέ την ομορϕιά της, ούτε στην ίδια ούτε σε κανέναν άλλο. Όταν τη ρώτησα γιατί με ϕίμωνε κατ’ αυτόν τον τρόπο, είπε: «Επειδή εσύ διαθέτεις μόνο παλιές λέξεις για να με περιγράψεις». Αυτό είχα στον νου μου όταν πάτησα το πόδι μου στη διάβαση πεζών με τις ασπρόμαυρες ραβδώσεις, όπου όλα τα οχήματα είναι υποχρεωμένα να σταματούν επιτόπου προκειμένου οι πεζοί να διασχίσουν τον δρόμο. Ένα αυτοκίνητο ερχόταν προς το μέρος μου αλλά δεν σταμάτησε. Αναγκάστηκα να τιναχτώ προς τα πίσω κι έπεσα με το ισχίο βάζοντας τα χέρια μου για να προστατευτώ από την πτώση. Το αυτοκίνητο ακινητοποιήθηκε κι ένας τύπος κατέβασε το τζάμι. Ήταν γύρω στα εξήντα, γκρίζα μαλλιά, σκούρα μάτια, λεπτά χείλη. Με ρώτησε αν ήμουν καλά. Δεν απάντησα και βγήκε από το αυτοκίνητο. «Σας ζητώ συγγνώμη», είπε. «Πατήσατε τη διάβαση κι έκοψα ταχύτητα, με πρόθεση να σταματήσω, αλλά στη συνέχεια εσείς αλλάξατε γνώμη και γυρίσατε πίσω στο κράσπεδο».
Τα βλέϕαρά του έτρεμαν στις άκρες των ματιών. «Κι έπειτα εντελώς απροειδοποίητα ορμήσατε πάνω στη διάβαση». Χαμογέλασα με την προσεκτική ανασύσταση της ιστορίας, η αφήγηση ήταν σκανδαλωδώς ευνοϊκή για τον ίδιο. Έριξε μια ϕευγαλέα ματιά στο αυτοκίνητό του για να τσεκάρει τις πιθανές ζημιές. Ο πλαϊνός καθρέϕτης είχε γίνει κομμάτια. Τα λεπτά του χείλη μισάνοιξαν και αναστέναξε θλιμμένα, μουρμουρίζοντας πως ο καθρέϕτης ήταν ειδική παραγγελία από το Μιλάνο. Εγώ δεν είχα κλείσει μάτι όλη νύχτα γράϕοντας μια διάλεξη για την ψυχολογία των αρσενικών τυράννων και είχα ξεκινήσει με τον Στάλιν που ϕλέρταρε τις γυναίκες πετώντας τους μπαλάκια από ψωμί πάνω από το τραπέζι. Οι σημειώσεις μου, πέντε περίπου σελίδες, είχαν πεταχτεί έξω από τη δερμάτινη τσάντα μου μαζί μ’ ένα πακέτο προφυλακτικά.
* Απόσπασμα από το βιβλίο «Ο άνθρωπος που τα είδε όλα».
