Οι μαθητικές καταλήψεις και κινητοποιήσεις παρουσιάστηκαν από ορισμένα ΜΜΕ ως εστίες «αρνητών της πανδημίας και της μάσκας» ώστε να ενοχοποιηθούν. Παράλληλα, περιφερειακοί τηλεοπτικοί σταθμοί, κανάλια στο Διαδίκτυο και ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακολουθούν την ανά τον κόσμο τάση πρόσληψης του κορωνοϊού «ως κατασκευασμένου στα εργαστήρια ξένων δυνάμεων». Περιφερειακός τηλεοπτικός σταθμός στον Έβρο -ο οποίος γενναιόδωρα έλαβε κρατική χορηγία για την ενημέρωση ενάντια στην πανδημία- παρουσίασε εκπομπή όπου καταγγέλλονταν ότι «έχουν υποχρεώσει τα παιδιά μας να φοράνε μάσκα». Σε ορισμένους εκκλησιαστικούς κύκλους διατυπώνονται απόψεις «ενάντια στις δυνάμεις που με αφορμή την πανδημία υπονομεύουν την Εκκλησία και τον ελληνισμό». Μία από τις δύο μεγάλες ενώσεις θεολόγων στη χώρα, η Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων, έβγαλε ανακοίνωση που υποστηρίζει πως «είναι βέβηλη σκέψη ότι κολλάει ο κορωνοϊός με τη θεία κοινωνία». Στα Γιαννιτσά έγινε «άτυπη» παρέλαση παιδιών που φορούσαν μαθητικές στολές παρελάσεων μαζί με άνδρες που παρουσιάστηκαν με στολές παραλλαγής και διακριτικά ενώσεων έφεδρων των Ειδικών Δυνάμεων.
Στα στιγμιότυπα που αναρτήθηκαν στο Διαδίκτυο από τοπικό τηλεοπτικό σταθμό, αρκετοί από τους παρελαύνοντες δεν φορούν μάσκες, αλλά τραγουδούν το «Μακεδονία ξακουστή». Τα παραδείγματα δεν εξαντλούνται και το φαινόμενο είναι παγκόσμιο. Το Συμβούλιο της Ε.Ε., σε έγγραφο που δημοσιοποίησε στις 7 Mαΐου 2020, ευθαρσώς επισημαίνει ότι «ακροδεξιοί εξτρεμιστές εμφανίζονται να είναι ιδιαίτερα πανούργοι στην αξιοποίηση της πανδημίας για τους δικούς τους πολιτικούς στόχους». Όλα μας θυμίζουν ότι οι πανδημίες συνιστούν κοινωνικές διαδικασίες που προκαλούνται με αφορμή την εμφάνιση και όχι εξαιτίας ενός ιού. Οι επιστημονικές δυνατότητες, η πολιτισμική πρόσληψη και η πολιτική διαχείριση ενός μεταδοτικού ιού μπορεί να οδηγήσουν σε μια εκτεταμένη, καταστροφική και μακροχρόνια πανδημία ή σε μια σχετικά περιορισμένη, διαχειρίσιμου κόστους απειλή της δημόσιας υγείας. Η επίκληση της ατομικής ευθύνης, που επιλέχθηκε από την κυβέρνηση ως βασικός άξονας αντιμετώπισης της πανδημίας, αποδείχθηκε περιορισμένης αποτελεσματικότητας. Η αναποτελεσματικότητά της δεν οφείλεται μόνο στο ότι χρησιμοποιείται ως άλλοθι για να μην λαμβάνονται σοβαρά μέτρα ενίσχυσης του δημόσιου συστήματος Υγείας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αίσθηση ατομικής ευθύνης μπορεί να αποτελέσει παράγοντα ανάσχεσης μιας πανδημίας. Ωστόσο, η ατομική ευθύνη δεν υπάρχει ως αφηρημένη σύλληψη και προσωπική επιλογή, αλλά νοηματοδείται μόνο μέσω συλλογικών κοινωνικών διαδικασιών που εντέλει διαμορφώνονται στο πολιτισμικό πεδίο.
Όχι κατασταλτικά μέτρα
Σήμερα βρισκόμαστε σε μια νέα φάση της πανδημίας, με δείκτες που συνάδουν με δυσμενείς εξελίξεις τους επόμενους μήνες, χωρίς να έχει παραχθεί εμβόλιο και με ανεπάρκειες στην πολιτική Υγείας στη χώρα μας. Η αντιμετώπιση της πανδημίας απαιτεί σειρά μέτρων που αναφέρονται στις δημόσιες δομές Υγείας, στα σχολεία, στον τουρισμό, στην κοινωνική πρόνοια, την παραγωγή, την έρευνα. Υποστηρίζουμε πως, παράλληλα με όλα τα απαραίτητα μέτρα δημόσιας υγείας, η αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας προϋποθέτει να εστιάσουμε στο ζήτημα των αρνητών της, να το κατανοήσουμε και να παρέμβουμε. Η κατασταλτική αντιμετώπιση των αρνητών της πανδημίας συχνά φέρνει τα αντίθετα αποτελέσματα και απλώς ενισχύει αυταρχικές εξουσίες. Το κυνηγητό των ΜΑΤ στη νεολαία που διασκέδαζε στις πλατείες, οι γκροτέσκες έφοδοι περιπολικών στις γιαγιάδες που κοινωνούσαν στην πίσω πόρτα των εκκλησιών το Πάσχα και οι ρατσιστικές «επιχειρήσεις - σκούπα» των άστεγων προσφύγων ικανοποιούν βέβαια το φιλοθεάμον κοινό όσων τηλεοπτικών σταθμών εμπορεύονται τον φόβο. Όμως η αποτελεσματική αντιμετώπιση των αρνητών της πανδημίας αλλά και της κόπωσης που τα περιοριστικά μέτρα προκαλούν οφείλει να λάβει υπόψη και το πεδίο των πολιτισμικών προσλήψεων. Η θέση αυτή δεν είναι πρωτότυπη και έχει ποικιλοτρόπως διατυπωθεί εδώ και δεκαετίες.
Επιπλέον, υποστηρίζουμε πως πρέπει να αποφύγουμε δύο βασικούς κινδύνους γενίκευσης αναφορικά με τους αρνητές της πανδημίας. Οι πανδημίες επαναφέρουν με ένταση τα δομικά ζητήματα του πολιτισμού μας και της κοινωνίας μας που αφορούν τις κοινωνικές ανισότητες, τις ατομικές ελευθερίες και τη συλλογική ευθύνη, την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και τα συμφέροντα και την αλληλεγγύη, τις γεωπολιτικές δυναμικές. Στον βαθμό που οι πανδημίες αναφέρονται στις πολιτισμικές προσλήψεις μας περί υγείας, αρρώστιας, σώματος, φύσης και κοινωνίας, γνώσης και θεραπείας, εμπεριέχουν όλα τα αδιέξοδα που συνθέτουν τη δυτική νεωτερικότητα. Θα βοηθούσε κατ’ αρχάς να δεχθούμε ότι, όπως υποστηρίζει ο Λατούρ, ακόμα και οι κοινωνίες του κέντρου της βιομηχανικής καπιταλιστικής Δύσης δεν υπήρξαν ποτέ απολύτως νεωτερικές. Η νεωτερικότητα εγκολπώνει όχι μόνο τις δικές της αντιφάσεις (π.χ. Άουσβιτς) αλλά και τη δυνατότητα συνύπαρξης με στοιχεία που δεν συνάδουν με τις βασικές υποσχέσεις του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού. Αυτά τα στοιχεία μπορεί είτε να προέρχονται από συστήματα γνώσης που προϋπήρχαν της νεωτερικής επιστήμης (π.χ. θρησκευτική πίστη, δημώδεις δοξασίες κ.λπ.), είτε να παράγονται από την ίδια τη νεωτερικότητα που χρειάζεται εναγωνίως το αντι-ορθολογικό, γιατί χωρίς αυτό δεν μπορεί να υπάρξει. Άλλωστε, αρκετές αντι-ορθολογικές απόψεις γίνονται αποδεκτές ως ορθολογικές καθώς μεταβάλλονται οι σχέσεις εξουσίας των επιστημολογικών παραδειγμάτων. Ο πρώτος κίνδυνος που ελλοχεύει στην περίπτωση των αρνητών της πανδημίας είναι να θεωρήσουμε ως αντι-ορθολογική κάθε στάση που θέτει κριτικά ερωτήματα ως προς την πανδημία, την επιστήμη και τα εμβόλια. Μ’ αυτόν τον τρόπο στερούμαστε τη δυνατότητα ορθολογικής απάντησης και καταλήγουμε στην καταστολή ως μόνο μέσο άμυνας. Όμως η διάκριση αρνητές - μη αρνητές της πανδημίας δεν είναι απολύτως ξεκάθαρη. Υπάρχουν γκρίζες ενδιάμεσες ζώνες, διαβαθμίσεις και ποικίλες όψεις του σκεπτικισμού έναντι της πανδημίας. Η υπέρβαση αυτής της δυσκολίας απαιτεί να στρέψουμε την προσοχή μας στις κοινωνικές μεταβολές εντός των οποίων η πανδημία λειτουργεί ως καταλύτης.
Μεταφυσικές ερμηνείες
Η κατανόηση αυτών των μεταβολών διευκολύνεται αν σκεφτούμε ποια κοινωνικά στρώματα και ποιες πολιτικές δυνάμεις παρουσιάζουν πιο έντονα τάσεις άρνησης της ύπαρξης της πανδημίας. Γνωρίζουμε ότι η ανάπτυξη συνωμοσιολογικών κινημάτων αλλά και η αναβίωση της θρησκευτικής πίστης συνδέονται με την κρίση της ύστερης νεωτερικότητας και του καπιταλισμού και τη διάψευση των υποσχέσεων για μια καλύτερη ζωή, ισότητα και δικαιοσύνη. Η διάψευση αυτή είναι πιο έντονη στα μικροαστικά, εργατικά και αγροτικά στρώματα που στην Ελλάδα βίωσαν πιο έντονα τις μεταβολές σχέσεων εξουσίας που ονομάζουμε κρίση. Τα πιο αδύναμα κοινωνικά στρώματα είναι πιο εκτεθειμένα στην πανδημία. Οι αντιφάσεις και οι ιδιοτέλειες της κυβερνητικής πολιτικής στο ζήτημα της πανδημίας είναι ορατές σε όλους τους πολίτες, αλλά πολύ περισσότερο σε όσους νιώθουν καθημερινά τις συνέπειες της πανδημίας στα εισοδήματά τους. Όλοι αυτοί κατανοούν ότι δεν είναι λογικό να χορηγούνται δεκάδες εκατομμύρια ευρώ στα ΜΜΕ και να μην βελτιώνονται οι συνθήκες στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, να μην ενισχύεται το σύστημα Υγείας, να μην μειώνεται ο αριθμός των μαθητών στις τάξεις. Η εργαλειοποίηση της πανδημίας για να περάσουν οι κυβερνήσεις, στην Ελλάδα και αλλού, μέτρα ενίσχυσης των κυρίαρχων οικονομικών στρωμάτων και περιορισμού της δημοκρατίας δεν μπορεί πλέον να κρυφτεί. Ως αποτέλεσμα, τμήμα των πιο αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων στρέφεται προς προοδευτικού και δημοκρατικού χαρακτήρα διεκδικήσεις, ενώ άλλο τμήμα αναζητά παρηγοριά και ασφάλεια στη συντηρητικοποίηση και την ξενοφοβία. Στην πιο κυρίαρχή του εκδοχή, το δεύτερο αυτό τμήμα θέλγεται από ακροδεξιές απόψεις και μεταφυσικές ερμηνείες. Θεωρεί κατασκευασμένη την πανδημία αλλά και τη φοβάται και στοχοποιεί τους νέους και τους ξένους ως «βόμβες κορωνοϊού». Πέρυσι την άνοιξη συσπειρώθηκε γύρω από την κυβερνητική εξουσία, αλλά τώρα νιώθει προδομένο και θυμωμένο. Ο δεύτερος κίνδυνος που ελλοχεύει στην περίπτωση των αρνητών της πανδημίας είναι να αδιαφορήσουμε για τις κοινωνικές ανισότητες που συνδέονται με συγκεκριμένες πολιτισμικές προσλήψεις και τροφοδοτούν τις τάσεις άρνησης της πανδημίας.
Πιστεύω και δοξασίες
Το ρήμα που χρησιμοποιούμε αναφορικά με τη στάση μας έναντι της πανδημίας, το ρήμα «πιστεύω», εκφράζει με τον πιο περιεκτικό τρόπο το ζήτημα. Η πανδημία μας θυμίζει ότι η διάκριση μεταξύ φυσικού κόσμου και κοινωνίας καθώς και η διάκριση μεταξύ της επιστήμης και των «δοξασιών» υπάρχει μόνο στις νεωτερικές κοινωνίες. Στη συγκυρία της πανδημίας δεν επιταχύνονται μόνο αλλαγές γεωπολιτικού χαρακτήρα, μεταβολές στη διεθνή οικονομία, δυναμικές ενίσχυσης του ψηφιακού κόσµου και του ψηφιακού ελέγχου και απεδαφικοποίηση της εργασίας, πίεση για υποχώρηση της κριτικής, της δημοκρατίας και των δικαιωµάτων έναντι της «κατάστασης εκτάκτου ανάγκης». Στη συγκυρία της πανδημίας διαφοροποιούνται ταχύτατα οι αντιλήψεις µας για τον χώρο, τον χρόνο, την υγεία, το σώµα και τις ενσώµατες εµπειρίες, τη διάκριση ατοµικού και συλλογικού, τα σύνορα της ετερότητας, τη σχέση πληροφόρησης / αυθεντίας - εξουσίας, τις διαδικασίες γνώσης και µάθησης, την επιστήμη αυτή καθαυτή και τους κανόνες της. Είναι όλα αυτά που μας κάνουν να «πιστεύουμε» στον κόσμο μας.
* Ο Γιώργος Αγγελόπουλος διδάσκει στο ΑΠΘ
