Φέτος συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από το 1973, ένα έτος που αποδείχθηκε κομβικό για τη σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας. Κατά τη διάρκειά του εκδηλώθηκε μια σειρά γεγονότων που έθεσαν σε κρίση τη δικτατορία των συνταγματαρχών, η οποία έκλεινε έξι χρόνια στην εξουσία μετά την πραξικοπηματική επιβολή της την 21η Απριλίου 1967. Ήταν μια κρίση από την οποία το στρατιωτικό καθεστώς δεν θα κατάφερνε να εξέλθει, καταλήγοντας στην κατάρρευσή του τον Ιούλιο του 1974.
Βασικός, αλλά όχι και μοναδικός, παράγοντας που οδήγησε σε αυτή την κρίση ήταν η αυξανόμενη κοινωνική δυσφορία, της οποίας κορυφαία εκδήλωση ήταν η εξέγερση του Πολυτεχνείου τον Νοέμβριο του 1973. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας σημειώνονταν εκδηλώσεις κοινωνικής δυσαρέσκειας απέναντι στο καθεστώς. Μία από αυτές ήταν η κηδεία του ηγέτη του προδικτατορικού κόμματος της Ένωσης Κέντρου Γεωργίου Παπανδρέου, τον Νοέμβριο του 1968, που κατέληξε σε διαδήλωση κατά του καθεστώτος. Η κοινωνική δυσαρέσκεια συνοδευόταν από την αύξηση του ρεύματος του αντιαμερικανισμού, καθώς όλο και περισσότεροι θεωρούσαν πως πίσω από τη μακροχρόνια παραμονή της Χούντας βρίσκονταν οι ΗΠΑ. Το 1973 η κοινωνική δυσφορία εντάθηκε, όπως έδειξαν και οι φοιτητικές κινητοποιήσεις, με αυτό που ονομάστηκε «μικρό Πολυτεχνείο» τον Ιανουάριο και με την κατάληψη της Νομικής τον Μάρτιο.
Ηταν σ’ αυτό το πλαίσιο που το καθεστώς βρέθηκε αντιμέτωπο με μια σοβαρή αντίδραση από το εσωτερικό του, και μάλιστα από τον πυρήνα του, τις Ένοπλες Δυνάμεις. Το βράδυ της 22ης Μαΐου 1973, οι δυνάμεις ασφαλείας της Χούντας εξάρθρωσαν μια αντιδικτατορική συνωμοσία στο Πολεμικό Ναυτικό. Οργανωμένη από ανώτερους και κατώτερους εν ενεργεία αξιωματικούς του Ναυτικού, η συνωμοσία είχε στόχο την κινητοποίηση των ισχυρότερων πλοίων του ελληνικού στόλου προκειμένου να εξαναγκάσει τη δικτατορία, ακόμα και με ναυτικό αποκλεισμό της Αθήνας, να παραδώσει την εξουσία σε μια πολιτική κυβέρνηση υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, τον πρώην πρωθυπουργό και πρόεδρο του προδικτατορικού συντηρητικού κόμματος της ΕΡΕ. Η κυβέρνηση αυτή, ορκισμένη από τον Βασιλιά Κωνσταντίνο Β΄, που θα επέστρεφε από το εξωτερικό, θα είχε ως στόχο την άμεση διενέργεια εκλογών. Ουσιαστικά η ναυτική συνωμοσία επιδίωκε την παλινόρθωση της μετεμφυλιακής Βασιλευομένης Δημοκρατίας που είχε καταργηθεί την 21η Απριλίου 1967.
Η αυξανόμενη κοινωνική δυσφορία ήταν από τα βασικά κίνητρα που ώθησαν μια ομάδα ανώτερων αξιωματικών να κινηθούν κατά της δικτατορίας. Έχοντας αντιληφθεί μια σταδιακή διόγκωση του αντιαμερικανισμού στην ελληνική κοινωνία τουλάχιστον από το 1971, οι συνωμότες φοβήθηκαν πως αν η δικτατορία παρέμενε στην εξουσία, αυτό θα οδηγούσε στην ενίσχυση της Αριστεράς. Μια τέτοια εξέλιξη τη θεωρούσαν καταστροφική, αφού σε περίπτωση που η Αριστερά ανέτρεπε τη δικτατορία, αυτό θα είχε αρνητικές συνέπειες για τη γεωπολιτική θέση της χώρας εντός του δυτικού στρατοπέδου και εντέλει για το είδος του καθεστώτος που θα είχε η μεταδικτατορική Ελλάδα.
Η ανάληψη καθηκόντων κυβερνήτη στα αντιτορπιλικά, τα πιο ισχυρά πλοία του στόλου, από αξιωματικούς της ηγετικής ομάδας, το καλοκαίρι του 1972 λειτούργησε καθοριστικά για τις προθέσεις τους. Από το φθινόπωρο ξεκίνησαν τη συστηματική οργάνωση του σχεδίου τους, το οποίο μέχρι την άνοιξη είχε ολοκληρωθεί. Στο μεσοδιάστημα, οι μυημένοι αξιωματικοί πλησίασαν τους 100, θέτοντας σχεδόν το σύνολο των πλοίων υπό τον έλεγχο της συνωμοσίας. Ως ημερομηνία εκδήλωσης ορίστηκε το βράδυ της 22ης προς την 23η Μαΐου 1973. Η δικτατορία ωστόσο πρόλαβε και εξάρθρωσε τη συνωμοσία. Την προσπάθεια της Χούντας να υποβαθμίσει το γεγονός ανέτρεψε η φυγή του αντιτορπιλικού «Βέλος» στην Ιταλία, το οποίο αποχώρησε από τη συμμαχική άσκηση που διεξαγόταν στα ανοιχτά της Σαρδηνίας. Ο κυβερνήτης του, αντιπλοίαρχος Νίκος Παππάς ήταν από τα ηγετικά στελέχη της συνωμοσίας. Όταν πληροφορήθηκε τη διενέργεια συλλήψεων αξιωματικών του Ναυτικού από τη Χούντα, αναζήτησε πολιτικό άσυλο στην Ιταλία, όπου αποκάλυψε το πραγματικό μέγεθος της αντίδρασης στο καθεστώς.
Η αποκάλυψη του Κινήματος του Ναυτικού έθεσε σε κρίση τη δικτατορία, καθώς στη διογκούμενη κοινωνική αμφισβήτηση που αντιμετώπιζε προστέθηκε και μια αμφισβήτηση προερχόμενη από τον πυρήνα του κράτους, τις Ένοπλες Δυνάμεις. Έξι χρόνια πριν η δικτατορία είχε επιβληθεί επικαλούμενη τον κομμουνιστικό κίνδυνο. Το Κίνημα του Ναυτικού αποτέλεσε ισχυρό δείγμα ότι ένα μέρος των Ενόπλων Δυνάμεων θεωρούσε πως με την έως τότε παρουσία της η δικτατορία κινδύνευε να οδηγήσει τη χώρα σ’ αυτόν ακριβώς τον κίνδυνο.
Ως συνέπεια των παραπάνω, η δικτατορία επιχείρησε να βρει τρόπο να ξεπεράσει την κρίση και να διατηρηθεί στην εξουσία. Για τον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο η λύση ήταν η πολιτικοποίηση του καθεστώτος. Στις αρχές Ιουνίου ανακοίνωσε την κατάργηση της βασιλείας καθώς και μέτρα φιλελευθεροποίησης, μεταξύ των οποίων και η διενέργεια εκλογών. Για μια ομάδα «σκληρών» της δικτατορίας ωστόσο, συγκεντρωμένη γύρω από το πρόσωπο του διοικητή του ΕΑΤ-ΕΣΑ, ταξίαρχου Δημήτριου Ιωαννίδη, τα μέτρα πολιτικοποίησης ήταν σε λάθος κατεύθυνση. Ήδη από το καλοκαίρι του 1973 ξεκίνησαν τον σχεδιασμό της ακύρωσης των μέτρων με την ανατροπή του Παπαδόπουλου, κάτι το οποίο πέτυχαν με πραξικόπημα στις 25 Νοεμβρίου. Όπως φάνηκε λίγους μήνες αργότερα, μέρος της δικής τους λύσης ήταν η υλοποίηση της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, μια απόπειρα που κατέληξε στην τουρκική εισβολή και στο τέλος της Χούντας.
Ο Κωνσταντίνος Στράτος είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο ΕΚΠΑ
