Αν ο Ούρλιχ Μπεκ έγραψε για την «κοινωνία της διακινδύνευσης» (Risikogesellschaft) αμέσως μετά και υπό το βάρος της πυρηνικής καταστροφής στο Τσερνόμπιλ (1), σήμερα -έπειτα από μια πανδημία που στοίχισε τη ζωή σε σχεδόν 7 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, εν μέσω ενός πολέμου με την εμπλοκή τουλάχιστον μίας πυρηνικής υπερδύναμης και με τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης διαρκώς πιο ορατές-, το ζήτημα της ασφάλειας επανέρχεται με σφοδρότητα ως κοινωνικό αίτημα αλλά και ως πολιτικό/ιδεολογικό διακύβευμα.
Ειδικά στην Ελλάδα, το ερώτημα πώς η Αριστερά μπορεί, στο όνομα της κοινωνίας και ιδίως των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων που εκπροσωπεί, να διεκδικήσει, αλλά κυρίως να επανοικειοποιηθεί την έννοια της ασφάλειας καθίσταται κρίσιμο. H κυρίαρχη πολιτική σήμερα έχει δύο χαρακτηριστικά. Αφενός, την εργαλειοποίηση του φόβου, όπως π.χ. συμβαίνει στην περίπτωση της όξυνσης της έντασης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ή του προσφυγικού και της ρητορικής περί «ασύμμετρης απειλής», «εισβολής», «υβριδικού πολέμου» κ.λπ. (2). Αφετέρου, την απόσυρση του κράτους από τον ρόλο του εγγυητή της ασφάλειας των κατοίκων της χώρας και την υποκατάστασή του από τη λογική του (καπιταλιστικού) κόστους/οφέλους και από την «ατομική ευθύνη», όπως συνέβη την περίοδο της πανδημίας (3), αλλά και στην περίπτωση των δασικών πυρκαγιών (4).
Ετσι, την ίδια στιγμή που η Ακροδεξιά, αλλά και η παραδοσιακή Δεξιά αντλούν πολιτικά οφέλη από την καλλιέργεια του φόβου και την προβολή το δόγματος «νόμος και τάξη», ταυτόχρονα το αίσθημα ανασφάλειας γενικεύεται εντός της κοινωνίας, με τους πολίτες να νιώθουν αβοήθητοι. Δημιουργείται δηλαδή ένας φαύλος κύκλος, που οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια σε συντηρητικές θέσεις και αποκλεισμούς.
Το συνέδριο του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
Μπορεί να σπάσει αυτός ο κύκλος και πώς; Σ’ αυτό το ερώτημα επιχείρησε να απαντήσει το πρόσφατο συνέδριο με τίτλο «Ασφάλεια: Αντιστρέφοντας τη συζήτηση. Από την “ατομική ευθύνη” στην πολύπλευρη συλλογική ασφάλεια», που διοργάνωσε το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς» (26-27 Απριλίου 2023), φιλοδοξώντας ακριβώς όχι απλώς να αναδείξει τις πολλές διαστάσεις της ασφάλειας, αλλά κυρίως να προτείνει μια στρατηγική για την επανοικειοποίηση από την Αριστερά αυτής της αναγκαίας για την ευημερία των ανθρώπων συνθήκης.
Το συνέδριο αυτό ήρθε να συστηματοποιήσει και να συμπληρώσει την προηγούμενη ενασχόληση του ινστιτούτου με πλευρές της σχετικής συζήτησης, όπως η εργασιακή (5) και οικονομική επισφάλεια (6), η κλιματική κρίση και οι συνέπειές της (7), οι φυσικές καταστροφές (8), η καθολική πρόσβαση στο φάρμακο (9), ο εκδημοκρατισμός της αστυνομίας (10) κ.ο.κ.
Σε ό,τι αφορά στο περιεχόμενό του, το συνέδριο, με πάνω από σαράντα εισηγητές και εισηγήτριες, διαρθρώθηκε πάνω σε συνολικά τέσσερις μεγάλες θεματικές και εννέα επιμέρους πάνελ, που κάλυψαν μια ευρύτατη ποικιλία ζητημάτων. Η πρώτη θεματική αφορούσε την παγκόσμια διάσταση και περιέλαβε ζητήματα όπως η εθνική άμυνα, η εξωτερική πολιτική και η διπλωματία, η στρατηγική αυτονομία της Ε.Ε., η πυρηνική απειλή και η μετανάστευση.
Η δεύτερη θεματική επικεντρώθηκε στο αίτημα για ένα ασφαλές φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον και σ’ αυτή εντάχθηκε το ζήτημα της κλιματικής κρίσης και των φυσικών καταστροφών, της ασφάλειας των μεταφορών και των συγκοινωνιών, αλλά και των δημόσιων, σύγχρονων και ασφαλών υποδομών και δικτύων, με ένα ευρύ πεδίο που καλύπτει από το δικαίωμα στο νερό μέχρι την αντισεισμική προστασία και την κυβερνοασφάλεια.
Η τρίτη θεματική περιλάμβανε τις διαστάσεις της κοινωνικής και οικονομικής ασφάλειας, με εισηγήσεις που αφορούσαν τη φροντίδα και το κοινωνικό κράτος (υγεία, κοινωνική προστασία, δικαίωμα στη στέγη), την εργασιακή και οικονομική ασφάλεια (αντιμετώπιση της εργασιακής επισφάλειας, ασφάλεια και υγεία στην εργασία, κατώτατος μισθός, προστασία των εισοδημάτων έναντι του πληθωρισμού και συνταξιοδοτικό σύστημα), καθώς και το ίδιο το οικονομικό και παραγωγικό μοντέλο ως παράγοντα συλλογικής ασφάλειας, με έμφαση σε θέματα όπως η δημοσιονομική σταθερότητα, η διατροφική επάρκεια και ο ρόλος του αγροτοδιατροφικού τομέα, η τουριστική οικονομία, η διάσταση της νησιωτικότητας κ.λπ.
Τέλος, η τέταρτη θεματική εστίασε στη σχέση ελευθερίας και ασφάλειας, θέτοντας επί τάπητος ζητήματα όπως το έγκλημα και η τιμωρία του, η αστυνόμευση, το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, αλλά και συνολικά ο ρόλος της Δικαιοσύνης, του Κράτους Δικαίου και των δικαιωμάτων σε μια σύγχρονη προοδευτική προσέγγιση της ασφάλειας.
Τέσσερα βασικά συμπεράσματα άμεσης πολιτικής εφαρμογής
Η έκταση ενός σημειώματος δεν επιτρέπει τη διεξοδική παρουσίαση των πλούσιων επιχειρημάτων και προτάσεων που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του συνεδρίου (11). Ωστόσο, υπάρχουν κάποια συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από μια συνολική επισκόπηση των παρεμβάσεων σ’ αυτό. Έχουν μάλιστα ιδιαίτερη σημασία, καθώς μπορούν και πρέπει να τύχουν άμεσης πολιτικής εφαρμογής.
Το πρώτο και κεντρικό συμπέρασμα είναι ότι η σύγχρονη Αριστερά όχι απλώς δεν πρέπει, αλλά και δεν μπορεί να αγνοήσει το αίτημα της ασφάλειας, αφού αυτή αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ελεύθερα ο άνθρωπος σε όλες τις διαστάσεις του, ατομικά και συλλογικά. Οφείλει ωστόσο να επανοικειοποιηθεί και να επανανοηματοδοτήσει την έννοια της ασφάλειας. Αποσπώντας την από την «ιδιοκτησία» της Δεξιάς και της Ακροδεξιάς, από την ταύτιση με τη στρατιωτικοποίηση, την καταστολή και τον αποκλεισμό και προσδίδοντάς της ένα περισσότερο καθολικό και απελευθερωτικό περιεχόμενο: ασφάλεια για όλες και όλους, ασφάλεια σε όλες τις πτυχές της ζωής.
Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι η ασφάλεια είναι στην πραγματικότητα -και σε αντίθεση με τη συντηρητική προσέγγισή της- ενιαία και αδιαίρετη. Όχι μόνο από θέση αρχής, ότι «αν όλοι/ες δεν είναι ασφαλείς, κανείς/καμία δεν είναι ασφαλής». Αλλά και με όρους περισσότερο «τεχνικούς». Από πολλές εισηγήσεις στο συνέδριο του ΙΝΠ αναδείχθηκε η διασύνδεση μεταξύ επιμέρους πλευρών -ακόμα και εκ πρώτης όψεως μακρινών- της ασφάλειας. Για παράδειγμα, η δημοσιονομική σταθερότητα και η οικονομική ευρωστία συνδέονται άμεσα με τη διπλωματική ισχύ και την εξωτερική ασφάλεια της χώρας. Αντίστοιχα, η κυριαρχία σήμερα συνδέεται άμεσα με τη διατροφική επάρκεια, την τεχνολογική κυριαρχία κ.ο.κ. Σε ένα άλλο επίπεδο, η αποδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων και δικαιωμάτων δεν πλήττει μόνο την εργασιακή ασφάλεια των ενδιαφερομένων, αλλά, σύμφωνα με όσα αναλύθηκαν στο συνέδριο, επιδρά αρνητικά με πολύ άμεσο τρόπο και στην ασφάλεια των παρεχόμενων υπηρεσιών και των χρηστών τους. Για παράδειγμα, η ευέλικτη διευθέτηση του εργάσιμου χρόνου των εργαζομένων σε συγκοινωνίες και μεταφορές ή η περικοπή του κόστους της εργασίας, και άρα της στελέχωσης των υγειονομικών δομών, αποτελούν παράγοντες κινδύνου για επιβάτες και ασθενείς αντίστοιχα.
Το τρίτο συμπέρασμα είναι ότι η προαγωγή της ασφάλειας σε όλες της τις διαστάσεις είναι, σε τελική ανάλυση, ζήτημα πολιτικής επιλογής, καθιστώντας επομένως το θέμα αυτό ένα μεγάλο ιδεολογικό, πολιτικό και ταξικό διακύβευμα. Από πολλές εισηγήσεις του συνεδρίου προέκυψε ότι η σύγχρονη επιστήμη και τεχνική μάς παρέχουν τα μέσα για τη συλλογική μας προστασία από μια σειρά κινδύνων, ακόμη και εξωγενών και εκ πρώτης όψεως αναπόδραστων, όπως, π.χ., οι φυσικές καταστροφές. Το αν και σε ποιον βαθμό θα κατευθυνθούν πόροι (οικονομικοί, γνωσιακοί κ.ά.) προς την κατεύθυνση της συλλογικής μας προστασίας έναντι των κινδύνων αυτών εξαρτάται από τις προτεραιότητες που τίθενται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη χώρα μας αποτελεί ο έλεγχος της αντισεισμικής θωράκισης υποδομών και κτηρίων, ο οποίος -παρά την ύπαρξη των σχετικών τεχνικών δυνατοτήτων- δεν γίνεται για λόγους κόστους.
Το τελευταίο συμπέρασμα αφορά τη σχέση της ασφάλειας με την ελευθερία και, ευρύτερα, με τη δημοκρατία, τη διαβούλευση, τη συμμετοχή, το Κράτος Δικαίου, τη Δικαιοσύνη, τα δικαιώματα. Αν η παραδοσιακή συντηρητική αντίληψη θέλει την ασφάλεια συνδεδεμένη με την πυγμή, την καταστολή, την άρση της ιδιωτικότητας, την τιμωρία κ.ο.κ., στην πραγματικότητα η ασφάλεια δεν νοείται εκτός ενός πλαισίου δικαίου, δημοκρατίας και ελευθερίας, όπως αναδείχθηκε σε πολλές στιγμές του συνεδρίου. Το προφανές είναι ότι η ασφάλεια του υποκειμένου ορίζεται -σύμφωνα και με τον πυρήνα του κλασικού φιλελευθερισμού- και, ή πρωτίστως, έναντι της κρατικής εξουσίας. Έπειτα, όπως τεκμηριώνεται και εμπειρικά πλέον, η ασφάλεια προστατεύεται αποτελεσματικότερα όταν στηρίζεται σε κανόνες, όταν αξιοποιεί τη συλλογική κοινωνική ευφυΐα και πόρους κι όταν αποτελεί προϊόν δημοκρατικής διαβούλευσης και απόφασης. Μάλιστα, αυτό ισχύει ακόμα και για εκ πρώτης όψεως «τεχνικά» πεδία και «αντικειμενικά» θέματα, όπως, λ.χ., η οδική ασφάλεια.
Συνολικά, δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι το συνέδριο αυτό του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς» ανέδειξε ένα από τα θέματα που βρίσκονται στην καρδιά της σημερινής κοινωνικής, πολιτικής και ιδεολογικής σύγκρουσης. Η σύγκρουση αυτή δεν αφορά απλώς το περιεχόμενο της έννοιας της ασφάλειας. Αφορά ακόμα και τον «στενό πυρήνα» της (συντηρητικής) έννοιας της ασφάλειας, αφού η κυρίαρχη προσέγγιση αποδεικνύεται ανίκανη να εγγυηθεί ακόμα και αυτόν. Σε τελική ανάλυση, αν κάτι αποδεικνύεται ότι είναι ασύμβατο -ή έστω δύσκολα συμβιβάσιμο- με το αίτημα για ανθρώπινη ασφάλεια δεν είναι η ελευθερία και η δημοκρατία, αλλά ο καπιταλισμός, ιδίως στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή του. Επομένως, με τους κινδύνους και τις απειλές -υπαρκτές ή κατασκευασμένες- να πολλαπλασιάζονται, το να καταφέρει να αποτρέψει η Αριστερά την ανάδυση μιας κοινωνίας του φόβου και να προτάξει μια κοινωνία συλλογικής πολυεπίπεδης ασφάλειας με θετικό και προοδευτικό πρόσημο είναι σχεδόν υπαρξιακό ερώτημα για την ίδια και την κοινωνική συμμαχία που εκπροσωπεί.
1. Beck, U., Risikogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1986. Στα ελληνικά: Μπεκ, Ούλριχ, «Κοινωνία της διακινδύνευσης. Καθ’ οδόν προς μια άλλη νεωτερικότητα», Πεδίο, Αθήνα, 2015.
2. Χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιας επίσημης ρητορικής είδαμε τον Μάρτιο του 2020, με τη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού προσφύγων στον Έβρο.
3. Π.χ., η αναφορά του υπουργού Επικρατείας Άκη Σκέρτσου ότι «δεν υπάρχει λόγος να δημιουργήσουμε ένα πολυτελές σύστημα Υγείας, στο οποίο μετά την πάροδο της πανδημίας θα εκλείψει ο λόγος να έχουμε πάρα πολλές ΜΕΘ» (Νοέμβριος 2021).
4. Εκτός της πρακτικής των προληπτικών εκκενώσεων αντί της πυρόσβεσης, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πρόσφατη έκπτωση στον ΕΝΦΙΑ για ιδιωτικά ασφαλισμένα ακίνητα.
5. Κακουλίδου, Θ., Κορφιάτης, Π., Μελίδης, Κ., Τουρτούρη, Μ., «Η ζώνη της επισφάλειας στην Ελλάδα. Εμπειρία και προτάσεις πολιτικής», Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», Σεπτέμβριος 2021, διαθέσιμο εδώ: https://poulantzas.gr/yliko/meleti-i-zoni-tis-episfaleias-stin-ellada-ebeiries-kai-protaseis-politikis/. Επίσης, η ετήσια έρευνα του ΙΝΠ σε συνεργασία με την Prorata S.A. για την αγορά εργασίας, διαθέσιμη εδώ: https://poulantzas.gr/yliko/yliko_tag/erevna-ergasias/.
6. Θεοδωρίδης, Κ., «Κατώτατος μισθός: “Ζούμε για να δουλεύουμε και όχι δουλεύουμε για να ζήσουμε”. Διερεύνηση των αντιλήψεων και εμπειριών των εργαζομένων», Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», Νοέμβριος 2022, διαθέσιμο εδώ: https://poulantzas.gr/yliko/erevna-katotatos-misthos-zoume-gia-na-doulevoume-kai-ochi-doulevoume-gia-na-zisoume-dierevnisi-ton-antilipseon-kai-ebeirion-ton-ergazomenon/.
7. Bee Green, «Κλιματική κρίση: “Κόκκινος συναγερμός για την ανθρωπότητα”», Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», Ιανουάριος 2022, διαθέσιμο εδώ: https://poulantzas.gr/yliko/meleti-klimatiki-krisi-kokkinos-synagermos-gia-tin-anthropotita/.
8. Σκάγιαννης, Π., «Ιδιωτικοποιήσεις υποδομών και φυσικές καταστροφές», Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», Φεβρουάριος 2022, διαθέσιμο εδώ: https://poulantzas.gr/yliko/pantoleon-skagiannis-idiotikopoiiseis-ypodomon-kai-fysikes-katastrofes/.
9. Βλ. την εκδήλωση «Το εταιρικό μοντέλο βλάπτει σοβαρά την υγεία: Μία προοδευτική πολιτική για το φάρμακο ως κοινωνικό αγαθό» (Φεβρουάριος 2019), διαθέσιμη εδώ: https://poulantzas.gr/to-eteriko-montelo-vlapti-sovara-t/ και την εκδήλωση «Εμβόλια, ανισότητες, πατέντες. Η ανάγκη μιας παγκόσμιας και δίκαιης ρύθμισης» (Ιούνιος 2021), διαθέσιμη εδώ: https://poulantzas.gr/emvolia-anisotites-patentes-i-anagki-mias-pagkosmias-kai-dikaiis-rythmisis-vinteo-paremvaseis/.
10. Βιδάλη, Σ. (επιμ.), «Αστυνομία και Αριστερά. Επτά κείμενα για μια προοδευτική μεταρρύθμιση», Νήσος & Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», Αθήνα, 2018.
11. Στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου έχουν αναρτηθεί τα βίντεο (https://poulantzas.gr/%f0%9f%9f%a3-synedrio-inp-asfaleia-antistrefontas-ti-syzitisi-synopsi-tis-syzitisis-kai-vinteo-kathe-panel/) και η συλλογή με τις εισηγήσεις και τις παρουσιάσεις του συνεδρίου (https://poulantzas.gr/synedrio-inp-asfaleia-antistrefontas-ti-syzitisi-oi-eisigiseis-kai-parousiaseis-tou-synedriou/).
* Η Δανάη Κολτσίδα είναι διευθύντρια του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
