Υπάρχουν παιδιά τα οποία δεν θέλουν να σηκωθούν από το κρεβάτι όταν χτυπά το ξυπνητήρι. Όχι μόνο γιατί θέλουν λίγο παραπάνω ύπνο, αλλά γιατί δεν θέλουν να ξεκινήσει ο εφιάλτης της πραγματικής ζωής. Ακόμα μια ημέρα στο σχολείο που θα τα βρει σε μια πραγματικότητα που δεν αντέχουν.
Η Βασιλική Χρυσοστομίδου δεν θα ξεχάσει ποτέ τον καιρό που μαθητής της σε ΕΠΑ.Λ. του Πειραιά προτιμούσε να μένει στην τάξη και να μην βγαίνει έξω στο διάλειμμα. «Δεχόταν μπούλινγκ διαρκώς από το ίδιο άτομο. Τον βασάνιζε από το Γυμνάσιο. Καθόταν στο θρανίο που βρισκόταν πίσω του για να του τρυπάει την πλάτη με διαβήτη. Για να τον βλέπει να τινάζεται και να γελάει. Γύριζε το θύμα στο σπίτι, έβγαζε το πουκάμισό του κι είχε τρύπες και γραμμές από αίμα».
Η μητέρα του πήγε στο σχολείο. Έπιασε τους καθηγητές κλαίγοντας. «Ξέρεις τι φοβόταν; Φοβόταν μήπως φτάσει το παιδί της στο αμήν και τον πιάσει τον άλλον και τον σακατέψει. Το παιδί είχε φτάσει να θυμώνει πάρα πολύ όταν γύριζε στο σπίτι - και ήταν μεγαλόσωμο και δυνατό».
Μια άλλη φορά χρειάστηκε να βγει από το εργαστήριό της γιατί άκουσε φωνές και τρεχάματα. «Κυνηγούσαν ένα παιδί μικρότερης ηλικίας, το οποίο είχε διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό». Έκανε παρέα με κορίτσια. Ντυνόταν πολύ συντηρητικά, παντελόνι και μπουφάν κουμπωμένο μέχρι πάνω, αλλά ο τρόπος που περπατούσε και η φωνή του τον είχαν βάλει στο μάτι των νταήδων. «Εκείνη τη μέρα τον κυνηγούσαν. Πάνω στην προσπάθειά του το παιδί να ξεφύγει, παραλίγο να σκοτωθεί στις σκάλες».
Σε εκείνους που τον κυνηγούσαν η Βασιλική προσπάθησε να πιάσει την κουβέντα. «Μου λέει o ένας “εγώ άμα κάνω παιδί και βγει έτσι, καλύτερα να το σκοτώσω”. Σοκαρίστηκα, αλλά του απάντησα. Του είπα ότι είσαι πάρα πολύ μικρός για να ξέρεις τι σημαίνει αυτό. Είσαι μόνο 16 χρόνων. Δεν ξέρεις ούτε τι σημαίνει να έχεις παιδί ούτε τίποτα. Και δεν είσαι εσύ αυτός που θα αποφασίσει πώς θα είναι οι υπόλοιποι άνθρωποι». Είναι άγνωστο αν τα λόγια της έπιασαν τόπο. Είναι κουβέντες όμως που χρειάζεται πιο πολύ από ποτέ να ανοίγουν καθημερινά και συστηματικά.
Αντίθετες με τις εισηγήσεις οι ενέργειες της κυβέρνησης
Με βάση όσα μεταφέρουν καθηγητές από όλη την Ελλάδα στην Ομοσπονδία τους (ΟΛΜΕ) προκύπτει ότι υπάρχει ραγδαία αύξηση των περιστατικών, αλλά και της έντασης με την οποία εκδηλώνονται. Σύμφωνα με τη Μαρία Γεωργαρίου, καθηγήτρια και γενική γραμματέα του Κέντρου Μελετών και Τεκμηρίωσης, τα δεδομένα άλλαξαν σημαντικά μετά την πανδημία. «Μπορεί ο μακροχρόνιος εγκλεισμός να μην είναι η βασική αιτία για όσα συμβαίνουν, αλλά λειτούργησε σαν καταλύτης. Επιτάχυνε και όξυνε μία κατάσταση σε σχέση με την επιθετικότητα των παιδιών».
Οι εισηγήσεις της ΟΛΜΕ στο υπουργείο να γίνει πρώτα μια προετοιμασία για την επιστροφή των μαθητών στις τάξεις δεν εισακούστηκαν. «Ο κοινός τόπος της εμπειρίας μας από όταν επιστρέψαμε είναι ότι όσο μικρότερα ήταν τα παιδιά, τόσο περισσότερο επλήγησαν στο κομμάτι της κοινωνικής συναναστροφής και της ασφάλειας που μπορεί να ένιωθαν στο να βρίσκονται σε χώρους εκτός σπιτιού. Επίσης, υπήρξαν παιδιά που μπορεί να μην είχαν καθόλου κοινωνικές συναναστροφές όλη αυτή την περίοδο, εξαρτάται πώς ήταν δομημένο το οικογενειακό περιβάλλον ή τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπισαν. Κάποια παιδιά ήταν σε πλήρη απομόνωση».
Την ίδια περίοδο η UNESCO σύστηνε να μειωθεί και η εντατικοποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. «Αντ’ αυτού ψηφίστηκε ο Νόμος 4823 που έφερε την Ελάχιστη Βάση Εισαγωγής και τη μείωση των καλλιτεχνικών μαθημάτων και των μαθημάτων Πολιτειότητας (π.χ., Κοινωνιολογία). Το υπουργείο Παιδείας κινήθηκε σε μια εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, που επηρέασε και την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών».
Σε σύγκριση με το παρελθόν η βία στα σχολεία αφορά πλέον μικρότερες ηλικίες, πολλά περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού, αλλά και συμπεριφορές χωρίς επίγνωση. «Σαν να θεωρούνται κάποια πράγματα δεδομένα. Σου δίνουν την αίσθηση, ότι δεν υπάρχει επίγνωση του τι σημαίνει αυτό που κάνω και τι μπορεί να επιφέρει είτε σε μένα τον ίδιο, είτε στον άλλον που το υφίσταται» παρατηρεί η Μ. Γεωργαρίου.
Επίσης είναι κατακόρυφη η αύξηση της εξάρτησης από το κινητό. «Δυστυχώς τα παιδιά είναι διαρκώς μ’ ένα τηλέφωνο στο χέρι. Ζουν κι αναπνέουν με αυτό. Με αποτέλεσμα να είναι διαρκώς εκτεθειμένα, από πολύ μικρή ηλικία, σε εικόνες που δεν μπορούν ούτε να ερμηνεύσουν ούτε να διαχειριστούν» λέει η Β. Χρυσοστομίδου.
Εκείνο που έχει αλλάξει σε σχέση με παλιότερα εξαιτίας της χρήσης του κινητού και των social media είναι ότι τα πάντα πλέον μπορούν να δημοσιευτούν, συχνά με σκοπό τον εξευτελισμό του θύματος. «Όλοι ξέρουμε ότι με το που θα γίνει κάτι, θα τη στήσει, π.χ., κάποιος σε κάποιον άλλον μαζί με την παρέα του, αμέσως θα υπάρξει βιντεοσκόπηση και ανάρτηση στα social media».
Η κυβέρνηση αντιδρά ξανά με παλιομοδίτικο τρόπο. Αναδεικνύει ως βασικό μέσο αντιμετώπισης την τιμωρία. Προ ολίγων ημερών ο υπουργός Παιδείας Κυριάκος Πιερρακάκης εξήγγειλε την επαναφορά της πενθήμερης αποβολής και του διαχωρισμού των απουσιών σε δικαιολογημένες και αδικαιολόγητες. Ενώ ακατάλληλο, αν και όψιμα ταιριαστό με την εποχή, μοιάζει και το μέτρο που αφορά τη δημιουργία πλατφόρμας μέσα από την οποία γονιός και μαθητής θα μπορούν να καταγγέλλουν ένα περιστατικό βίας από το Γυμνάσιο κι έπειτα.
«Πας να λύσεις το πρόβλημα της επιθετικότητας δημιουργώντας στην ουσία νέα επιθετικότητα. Γιατί αυτό είναι η καταγγελία. Δεν διαπαιδαγωγείς με αυτό τον τρόπο» λέει η Μ. Γεωργαρίου. Το ζήτημα για εκείνη είναι να δημιουργηθεί μέσα στο σχολείο ένα ασφαλές περιβάλλον μέσα στο οποίο τα παιδιά θα μπορούν να μιλήσουν και να εκφραστούν. Αντιστοίχως, η επαναφορά της πενθήμερης αποβολής «πάλι εντάσσεται σε μια λογική καταστολής».
Ένας κοινωνικός λειτουργός για χίλια παιδιά
Ο Κώστας Βαγιάτης, κοινωνικός λειτουργός και οργανωτικός γραμματέας του Δ.Σ. του ΣΚΛΕ, πιστεύει ότι η δημιουργία της πλατφόρμας συνιστά μια γραφειοκρατική διαχείριση του φαινόμενου. «Στην πραγματικότητα απλώς προστίθεται ένας επιπλέον φόρτος στους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι δεν διαθέτουν μια εξειδικευμένη γνώση για να διαχειριστούν τέτοια φαινόμενα βίας». Τον ρόλο αυτόν θα μπορούσε να αναλάβουν οι κοινωνικοί λειτουργοί και ψυχολόγοι. «Επαγγελματίες που έχουν τις γνώσεις να διαχειριστούν το περιστατικό, υποστηρίζοντας με τον κατάλληλο τρόπο τόσο τα θύματα όσο και τους θύτες».
Η αναλογία, όμως, κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων, μόνο για τα σχολεία όπου οι θέσεις καλύπτονται, αντιστοιχούν σε 1 προς 800-1.000 μαθητές. Ο λόγος είναι ότι οι κοινωνικοί λειτουργοί έχουν υπό την εποπτεία τους 5 σχολεία, τα οποία επισκέπτονται μια φορά την εβδομάδα. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν έχουν μόνιμη σχέση εργασίας αλλά δουλεύουν ως αναπληρωτές, πηγαίνοντας σε άλλο σχολείο κάθε χρονιά, «συνεπάγεται ότι δεν έχουν τη δυνατότητα να χτίσουν μια σχέση εμπιστοσύνης ούτε να διερευνήσουν τη συμπεριφορά του μαθητή. Να εξετάσουν, για παράδειγμα, από τι περιβάλλον προέρχεται».
Η προσπάθεια αντιμετώπισης των προβλημάτων θα έπρεπε να γίνεται με αφετηρία την επίγνωση για την κοινωνία στην οποία ζούμε. Όπως επισημαίνει η Μ. Γεωργαρίου, «η επιθετικότητα και ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να εκδηλώνονται στο σχολείο, αλλά δεν γεννιούνται μέσα στο σχολείο». Η Β. Χρυσοστομίδου συμφωνεί. «Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει κατά νου ότι όλα αυτά είναι απόρροια του καπιταλιστικού συστήματος. Κυριαρχεί το δόγμα ότι ο ισχυρότερος κι ο πιο δυνατός κάνουν ό,τι θέλουν».
Το ελληνικό σχολείο, όμως, βρίσκεται πίσω ακόμη και σε βασικές μεθόδους σε σχέση με εκείνα της Ευρώπης. Κι ενώ έχουμε πάρα πολλές περιπτώσεις όπου η επιθετική συμπεριφορά συνδέεται με τη σεξουαλική ταυτότητα, το μάθημα της σεξουαλικής συμπεριληπτικής διαπαιδαγώγησης δεν έχει μπει ακόμη με ολοκληρωμένο τρόπο στις δικές μας τάξεις. «Στην Ευρώπη ξεκινά από την προσχολική αγωγή. Σε εμάς μπαίνει αποσπασματικά μόνο στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου και ως θέμα με το οποίο μπορούν να καταπιαστούν τα εργαστήρια δεξιοτήτων μαζί με άλλες θεματικές, όπως εκείνη της Ρομποτικής» τονίζει η Μ. Γεωργαρίου.
Το τι θα συναντήσει εκεί έξω το παιδί της είναι μια σκέψη που βασανίζει συχνά την Πηνελόπη. Είναι μητέρα ενός παιδιού που γεννήθηκε κορίτσι και αυτοπροσδιορίζεται από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του ως αγόρι. «Άρχισε να μας το λέει στην ηλικία των τριών. Τώρα, στα επτά της, βρισκόμαστε στη φάση που λέει “θέλω να είμαι αγόρι, θέλω να με φωνάζετε με ένα αντρικό όνομα”».
Το μεγάλο της άγχος αφορά το μπούλινγκ που μπορεί να δεχτεί μεγαλώνοντας. «Με τρομάζει πολύ το Γυμνάσιο και όταν γίνουν πιο συνειδητά κάποια πράγματα και σ’ εκείνη. Γιατί έχει μάθει από εμάς ότι μπορεί να εκφράζεται. Και έχει μάθει πως ό,τι και να εκφράσει είναι και αποδεκτό. Πρέπει -όμως κάπως να της περάσουμε ότι μπορεί κάπου να το πει και να μην είναι αποδεκτό».
Μια μέρα έπαιζε έξω από το μαγαζί που βρίσκεται δίπλα από το δικό τους -ζουν σε περιοχή του κέντρου της Αθήνας- με το παιδάκι του σουβλατζή. «Κι άρχισε να του λέει ότι εγώ είμαι αγόρι. Κι ο άλλος επέμενε, όχι δεν είσαι αγόρι, είσαι κορίτσι. Και κάποια στιγμή χρειάστηκε να βγω εγώ έξω για να του πω “ξέρεις, Σάββα, μπορεί να είναι ό,τι θέλει”». Η εξήγηση στον Σάββα δεν θα έπρεπε όμως να στηρίζεται σε μία τυχαία συγκυρία.
Η Τέχνη που «έκοψε» η Κεραμέως ανοίγει ορίζοντες και προστατεύει
Κοινός τόπος είναι επίσης ότι υπάρχουν πολύ λιγότερα περιστατικά βίας στα Μουσικά και Καλλιτεχνικά Σχολεία. Η σημασία των μαθημάτων Τέχνης, τα οποία κατάργησε εντελώς η κυβέρνηση από το Λύκειο, επιβεβαιώνεται από την ίδια την καθημερινή εμπειρία.
Στο σχολείο στο οποίο διδάσκει η Μ. Γεωργαρίου η συμμετοχή είναι ένα στοιχείο που ενθαρρύνεται από την ενασχόληση με την Τέχνη. «Για να γίνει μία παράσταση, συνεργάζονται παιδιά από πολλές διαφορετικές τάξεις και διαφορετικές καλλιτεχνικές κατευθύνσεις (χορού, εικαστικών για να φτιάξουν τα σκηνικά κ.ο.κ). Φεύγεις από το τυπικό, μπαίνω, κάνω μάθημα, βάζω διαγώνισμα. Και μετά σαφώς υπάρχει η δύναμη της Τέχνης που βοηθάει τους ανθρώπους να επικοινωνήσουν και να εκφραστούν».
Η ενασχόληση με την Τέχνη ήταν εκείνη που απελευθέρωσε και μια μαθήτρια αλβανικής καταγωγής να αποκαλύψει μετά από δύο ολόκληρα χρόνια ότι συμμαθητές της την είχαν πετάξει μέσα σε έναν κάδο. «Το αποκάλυψε κατά τη συμμετοχή της σε μια θεατρική ομάδα μετά το σχόλασμα. Λειτουργούσε από καθηγητές με όσα παιδιά ήθελαν. Κριτήριο για τη συμμετοχή ήταν μόνο η επιθυμία να συμμετάσχεις» θυμάται η Β. Χρυσοστομίδου. «Μας το είπε ενώ παίζαμε την καυτή καρέκλα. Ένα παιχνίδι στο οποίο αν καθήσεις στην καρέκλα, δέχεσαι κάποια ερωτήματα και απαντάς, εννοείται όχι καταναγκαστικά». Μόλις το αποκάλυψε, όλοι σταμάτησαν να μιλούν. Μετά τα χέρια των συμμαθητών της που την πλήγωσαν, ήταν η στιγμή που το κορίτσι θα γνώριζε και την επαφή που επουλώνει. «Κάναμε μερικά βήματα προς το μέρος της και την αγκαλιάσαμε».
