Ηδη στη μνήμη πολλών από εμάς το ναυάγιο στα ανοιχτά της Πύλου μοιάζει κάπως να ξεθωριάζει - είναι και η απώθηση μια μορφή άμυνας στη μαυρίλα. Θα απομείνει καταχωνιασμένο, ίσως, σαν μια θολή αίσθηση αδιέξοδου θυμού για όσα δεν έγιναν ώστε να αποφευχθεί η αδιανόητη τραγωδία. Για τους διασωθέντες; Ούτε λόγος για επούλωση: θα στοιχειώνονται για πάντα από το μαύρο εκείνης της θάλασσας. Κάποιοι άλλοι οφείλουν να σταθούν δίπλα τους, μετρώντας ξανά, κάθε μέρα, ένα - ένα τα τραύματα. Είναι, μάλιστα, περιζήτητοι από το συνάφι μας, καθώς η πρόσβαση είναι απαγορευμένη στην κλειστή δομή της Μαλακάσας, όπου έχουν μεταφερθεί οι άνθρωποι που σώθηκαν.
«Όλες μας έχουμε ακούσει αυτές τις ημέρες συγκλονιστικές μαρτυρίες αλλά οι άνθρωποι δεν είναι σε καλή ψυχολογική κατάσταση για να μιλήσουν περισσότερο. Σε μένα έχει μείνει έντονα αυτό που μου είπαν, ότι “έπεσα στη θάλασσα και άκουγα γύρω μου φωνές, κραυγές και κλάματα", φανταστείτε, μέσα στο βράδυ, τόσοι άνθρωποι να πέσουν από ένα πλοίο που βουλιάζει…», λέει στην ΑΥΓΗ της Κυριακής η Μαρία Παπαμηνά, δικηγόρος και συντονίστρια της Νομικής Υπηρεσίας του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες. Της μίας εκ των τριών οργανώσεων που έχουν αναλάβει να συνδράμουν νομικά τους διασωθέντες. Κάποιος της περιέγραψε, μια από τις προηγούμενες ημέρες, «πώς προσπαθούσε ξανά και ξανά να βγει στην επιφάνεια ενώ τον ρούφαγε η θάλασσα, λόγω της βύθισης του πλοίου». Άλλος είπε ότι ταξίδευε με καρδιακό του φίλο «και προσπάθησε να τον σώσει αλλά δεν τα κατάφερε, ήταν αδύνατον εφόσον δεν υπήρχαν και σωστικά μέσα. Εκεί, όπως μας μιλούσε, "έσπασε" ο άνθρωπος».
Προβλήματα με τη μηχανή από τη δεύτερη μέρα
«Η ίδια η εμπειρία του ταξιδιού ήταν δραματική καθ' όλη τη διάρκεια, καθώς υπήρχαν υπερσυνωστισμός, προβλήματα με τη μηχανή από τη δεύτερη κιόλας ημέρα, ελλείψεις σε νερό και τρόφιμα από την τρίτη. Η εμπειρία που είχαν στη Λιβύη ήταν ασύλληπτης αγριότητας και κινδύνου, ήταν σχεδόν φυλακισμένοι, χωρίς πρόσβαση στα κινητά τους, με περιορισμένη πρόσβαση σε τροφή και νερό, και τελικά στοιβάχτηκαν σε ένα πλοίο που δεν διέθετε καν σωσίβια, χωρίς να μπορούν να πουν κουβέντα», συμπληρώνει η Ελένη Σπαθανά, δικηγόρος από την Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA).
Στη Μαλακάσα βρέθηκε την Τετάρτη 21 Ιουνίου και η Βασιλική Κατριβάνου, ως μέλος αντιπροσωπείας της Π.Γ. και του Τμήματος Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.. «Μας μίλησαν για το πώς ζητούσαν βοήθεια, πώς υπήρχαν για μεγάλο διάστημα νεκροί πάνω στο κατάστρωμα από αφυδάτωση. Πώς πονούσαν οι κλειδώσεις τους αφού στέκονταν για μέρες όρθιοι και ακίνητοι στο ίδιο σημείο. Πώς ήταν χωρίς τροφή και νερό και αναγκάζονταν να πίνουν νερό από τη θάλασσα. Στο πάνω κατάστρωμα ήταν όσοι μπορούσαν να πληρώσουν λίγο περισσότερο, ενώ οι πιο φτωχοί στα αμπάρια. Τους έβγαζαν κατά διαστήματα για να παίρνουν λίγο αέρα». Μια μακάβρια διαστρωμάτωση, που έσωσε κάποιους από όσους έπεσαν στη θάλασσα και άντεξαν ακόμα και δύο ώρες πιασμένοι από ξύλα του ναυαγισμένου πλοίου που μετατράπηκε σε φέρετρο για εκατοντάδες ανθρώπους. Ως προς τις καταγγελίες επιζώντων για απόπειρα ρυμούλκησης του πλοίου με σχοινί από το σκάφος του Ελληνικού Λιμενικού, και οι τρεις συνομιλήτριές μας επιβεβαιώνουν ότι γίνονται αποδέκτριες τέτοιων περιγραφών, με κοινό συμπέρασμα ότι η ρυμούλκηση προκάλεσε «μπαλατζάρισμα» και στη συνέχεια τη βύθιση του αλιευτικού.
«Βλέπουν συνεχώς ότι πνίγονται»
Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, στα τέλη της δεύτερης εβδομάδας μετά το ναυάγιο, οι επιζώντες είναι ακόμα σε κατάσταση μετατραυματικού στρες. Όσοι τους συνομιλούν το διαπιστώνουν από τις περιγραφές και τις διηγήσεις τους. «Βλέπουν συνεχώς ότι πνίγονται. Ο φόβος τους είναι να μην φτάσει η νύχτα· οι σκέψεις τότε γίνονται ανυπόφορες και όταν κάποια στιγμή έρθει ο ύπνος, δεν ξεκουράζει, αφού είναι στοιχειωμένος από εφιάλτες και φαντάσματα», η ανατριχιαστική εικόνα που μας μεταφέρει Β. Κατριβάνου. Στηλιτεύει την παραμονή τους σε κοντέινερ, εντός μιας περιφραγμένης με σύρματα δομής, χωρίς επαρκή ψυχοκοινωνική υποστήριξη. «Μετά τη μαζική μεταχείριση και την υποτίμηση της αξιοπρέπειάς τους λόγω του συνωστισμού στο αλιευτικό, αλλά και το άθλιο στοίβαγμά τους σε μια αποθήκη στην Καλαμάτα, βρίσκονται συνωστισμένοι ξανά σε κοντέινερ. Μεταλλικά δηλαδή κουτιά, όπου οι ίδιοι μας λένε ότι ξυπνούν πολλές φορές τη νύχτα και νομίζουν ότι βρίσκονται ακόμα στο πλοίο», τονίζει η Ελ. Σπαθανά.
Ενώ είναι κοινός τόπος ότι οι επιζώντες (χαρακτηρισμένοι ως ευάλωτοι από κλιμάκιο του ΕΟΔΥ) θα έπρεπε να έχουν ήδη μεταφερθεί σε διαμερίσματα και όχι σε άλλα καμπ, όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι κακές και οι υπηρεσίες εξίσου ελλιπείς, μετά την κατάργηση του προγράμματος ΕΣΤΙΑ δεν υπάρχουν δομές για τα θύματα ενός τόσο φρικιαστικού ναυαγίου. Μιλάμε για ανθρώπους που ακόμα πενθούν αδέρφια, συγγενείς, φίλους και συγχωριανούς και ζητούν να μάθουν για την τύχη των νεκρών: ποιοι βρέθηκαν και πού θα ταφούν. Αλλά αγωνιούν και για το δικό τους μέλλον. Εξηγεί η Ελ. Σπαθανά: «Πριν καλά - καλά έρθουν σε επαφή με δικηγόρους, κλήθηκαν σε μια κατεπείγουσα διαδικασία καταγραφής και υποβολής συνεντεύξεων για το άσυλο. Δεν υπάρχει επίσημη εξήγηση. Αναρωτιούνται γιατί είναι κρατούμενοι και γιατί δεν μπορούν να συνενωθούν με τις οικογένειές τους. Ειδικά οι Πακιστανοί εκφράζουν φόβο για τον κίνδυνο που διατρέχουν από τα κυκλώματα στη χώρα τους, αν τυχόν απελαθούν. Εκτιμώ πώς δεν υπάρχει αυτό το ενδεχόμενο, θα κάνουμε όλα τα νομικά βήματα, καθώς όλοι οι διασωθέντες έχουν δικαίωμα απόλυτης προστασίας, είναι το ελάχιστο για να απαλύνει αυτό που βίωσαν». Σύμφωνα με τη Β. Κατριβάνου, πρέπει να δοθεί άμεσα η δυνατότητα γρήγορης μετεγκατάστασης και οικογενειακής επανένωσης στις χώρες της Ευρώπης (κυρίως στη Γερμανία), όπου υπάρχει οικογενειακό και υποστηρικτικό περιβάλλον. «Η Ευρώπη πρέπει και αυτή να αναλάβει τις ευθύνες της ώστε οι διαδικασίες να προχωρήσουν γρήγορα και χωρίς προσκόμματα».
Οι επιζώντες είναι ακόμα φοβισμένοι, διστάζουν να μιλήσουν ακόμα και στις δύο δικηγόρους. «Στην αρχή δεν εμπιστεύονταν τίποτα ελληνικό, έμοιαζαν απελπισμένοι. Επειδή ήμασταν από την πρώτη μέρα στη Μαλακάσα με διερμηνείς, πλέον μας εμπιστεύονται», λέει η Μ. Παπαμηνά. Ανακαλεί την τραγική σκηνή με τον άνθρωπο που αγκάλιασε τον συγγενή του στο λιμάνι της Καλαμάτας πίσω από τα κάγκελα. Φράκτες, ένστολοι, αποκλεισμός, είναι οι μόνιμες νάρκες στο ταξίδι τους προς τη δυτική Ευρώπη. Πώς μπορείς, άραγε, να εμπιστευτείς τις αρχές όταν, λίγες ημέρες πριν, αυτές οι ίδιες είχαν εντοπίσει το υπερφορτωμένο πλοίο στο οποίο στοιβάχτηκες, αλλά Λιμενικό και Frontex δεν κατάφεραν (;) να συντονίσουν μια στοιχειώδη επιχείρηση διάσωσης στην ελληνική ζώνη ευθύνης; Στη Μαλακάσα, έπειτα, δεν μπορούσαν ούτε να επικοινωνούν τακτικά με τους δικούς τους, πέρα από μια συνομιλία μέσω τάμπλετ για να τους καθησυχάσουν. Μέρες μετά, τους έφεραν κάποια τηλέφωνα. «Οι άνθρωποι που συναντήσαμε μας εμπιστεύτηκαν μόνο όταν τους είπαμε ότι είμαστε από τον ΣΥΡΙΖΑ, γιατί για αυτούς ήταν πολύ σημαντικό ότι τους επισκέφτηκε στην Πύλο ο Αλέξης Τσίπρας, αμέσως μετά το ναυάγιο», αναφέρει η Β. Κατριβάνου.
Φόβοι συγκάλυψης α λα Φαρμακονήσι
Παρά τις καταγγελίες των επιζώντων, οι οποίες έχουν κατατεθεί και ενόρκως ενώπιον των ανακριτικών Αρχών, η ποινική δίωξη περιορίζεται ακόμα, σύμφωνα με όλες τις πληροφορίες, μόνο στους 9 συλληφθέντες ως «διακινητές». Είναι, άλλωστε, γνώριμη η πρακτική των εισαγγελικών και δικαστικών Αρχών να αναζητούν τους διακινητές εντός των ομάδων προσφύγων που φτάνουν στην Ευρώπη με κάθε μέσο.
Η Ελ. Σπαθανά θυμίζει ότι η Ελλάδα καταδικάστηκε, έναν χρόνο πριν, ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, για αντίστοιχη υπόθεση επαναπροώθησης με ρυμούλκηση, που είχε ως συνέπεια τον θάνατο προσφύγων στο Φαρμακονήσι το 2014. Την κρίσιμη εκείνη νύχτα δεν είχε λάβει χώρα μια επιχείρηση «διάσωσης», αλλά μια επιχείρηση «προστασίας συνόρων», που το αποτέλεσμά της ήταν 11 άνθρωποι νεκροί. «Η χώρα μας καταδικάστηκε όχι μόνο διότι οι ελληνικές Αρχές δεν έπραξαν αυτό που αναμενόταν για να διασώσουν ανθρώπινες ζωές αλλά και διότι δεν έκαναν τη διερεύνηση που όφειλαν προκειμένου να αποδοθούν οι ευθύνες για αυτού του είδους τις παραβιάσεις. Ευελπιστώ ότι δεν θα έχουμε δεύτερη καταδίκη του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τους ίδιους λόγους. Από την πλευρά μας, θα επιδιώξουμε να ξεκινήσει μια σοβαρή διερεύνηση σε ελληνικό αρμόδιο όργανο».
Τα κρίσιμα ερωτήματα τίθενται από διεθνείς οργανισμούς και ΜΜΕ, με φόντο την απειλή της Frontex (που αποποιείται τις δικές της ευθύνες) να φύγει από την Ελλάδα (N.Y. Times, 28 Ιουνίου) «λόγω των χρόνιων παραβιάσεων των δικαιωμάτων κατά των μεταναστών». «Όλοι ζητούν τη διερεύνηση των περιστάσεων και των συνθηκών του ναυαγίου, τη διαφάνεια και τη διατήρηση των στοιχείων, για παράδειγμα τις επικοινωνίες μεταξύ των εμπλεκόμενων (ηχητικά, sms, τηλεφωνικές συνομιλίες, email), τις αποφάσεις που ελήφθησαν κατά το επίμαχο 24ωρο, από τη γνωστοποίηση πλεύσης του σκάφους μέχρι τη βύθισή του», τονίζει η Ελ. Σπαθανά. «Από την πρώτη στιγμή θα έπρεπε να έχει ξεκινήσει δικαστική διερεύνηση αυτεπάγγελτα, κατόπιν σχετικής εισαγγελικής παραγγελίας», σημειώνει η Μ. Παπαμηνά. Οι διασωθέντες, από την άλλη, «δεν εμπιστεύονται το ελληνικό κράτος και τις ελληνικές Αρχές, ίσως όταν νιώσουν ασφάλεια να σκεφτούν το ενδεχόμενο κάποιας καταγγελίας. Αλλά πρώτα απ’ όλα θέλουν να φύγουν από την Ελλάδα και να βρεθούν κοντά σε δικούς τους ανθρώπους».
Κατριβάνου: «Συμβολική δολοφονία της μνήμης και της γνώσης»
Σύμφωνα με την Εναλλακτική Παρέμβαση Δικηγόρων (28 Ιουνίου), πρέπει να διαταχθεί προκαταρκτική εξέταση για κακουργηματική έκθεση και ανθρωποκτονία και να κληθούν για ανωμοτί εξηγήσεις τουλάχιστον ο κυβερνήτης του πλοίου του Λιμενικού Σώματος που προσήλθε στο σημείο, ο υπεύθυνος του θαλάμου επιχειρήσεων του Λιμενικού Σώματος κατά το χρονικό διάστημα της επιχείρησης και ο επικεφαλής του Λιμενικού Σώματος. Η μέχρι στιγμής προσπάθεια συγκάλυψης και αποσιώπησης των στοιχείων που έρχονται στην επιφάνεια σχετικά με τις ευθύνες των ελληνικών Αρχών είναι, λέει η Β. Κατριβάνου, «μια συμβολική δολοφονία: της μνήμης και της γνώσης». Η πρόσφατη επίσκεψή της στη Μαλακάσα την «ακολουθεί» καθημερινά. «Η αίσθηση ότι υπάρχει αλληλέγγυος κόσμος δίνει στους επιζώντες δύναμη και ελπίδα. Το ασήκωτο βάρος των εκατοντάδων νεκρών της Πύλου και των ευθυνών για τον πνιγμό αναδεικνύει ένα διπλό καθήκον για όλους και όλες μας: από τη μια την υπεράσπιση των προσφύγων από την απανθρωπιά και τον θάνατο, από την άλλη την υπεράσπιση της αλήθειας».
