Στα έθιμα και στις τελετουργίες του Πάσχα καθρεφτίζονται τα ιδιαίτερα πολιτισμικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά από πόλη σε πόλη, από χωριό σε χωριό. Το προσφυγικό στοιχείο εμπλούτισε την παλέτα των εορτασμών, αναδεικνύοντας ωστόσο τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα τμημάτων των κοινωνιών τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Τα έθιμα των Μικρασιατών διαφέρουν ανάλογα με τις συνθήκες διαβίωσης, την εκπαίδευση, τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές, που δεν ήταν ίδιες στην κοσμοπολίτικη Σμύρνη και στις αγροτικές περιοχές. «Για όλους τους ορθόδοξους ελληνικής συνείδησης και καταγωγής, το Πάσχα αποτελούσε μία μορφή να συνεχίσουν την παράδοσή τους και να εκφράσουν την οικογενειακή και κοινοτική συσπείρωση. Ωστόσο οι γιορτές του Πάσχα δεν ήταν διαδικασία εσωστρέφειας και διαχωρισμού από τις άλλες θρησκευτικές ομάδες. Γνωρίζουμε από έρευνες και μαρτυρίες ότι και το Πάσχα, αλλά και το Ραμαζάνι, γίνονταν αφορμή για φιλέματα, κοινωνικές συναναστροφές και έκφραση διεθνοτικής αλληλεγγύης» σημειώνει ο ομότιμος καθηγητής Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ευάγγελος Αυδίκος.
Από το Λαζαροσάββατο στη Λαμπρή
Οι θρησκευτικές εκδηλώσεις ξεκινούσαν από το Λαζαροσάββατο, με τον καθαρισμό και στολισμό των τάφων, που συμβόλιζε την ανάσταση των νεκρών και συνδεόταν με την ανάσταση του Λαζάρου. Τα παιδιά τραγουδούσαν «το γκώμιο του Λαζάρου» κρατώντας ένα ομοίωμα του Λαζάρου και στεφάνια με μαργαρίτες. Την Κυριακή του Βαγιού πήγαιναν στην εκκλησία κρατώντας δάφνες για τα Νύφια. Μετά την ακολουθία φύλαγαν τις δάφνες στο εικονοστάσι, καθώς πίστευαν πως έχουν θεραπευτικές και εξορκιστικές ιδιότητες. Καθιερωμένο φαγητό της ημέρας, η σαλάτα και το ψάρι. Το Μεγαλοβδόμαδο ήταν περίοδος πένθους και αυστηρής νηστείας. Σε ένδειξη λύπης φορούσαν τα ντόλια (σκούρα ρούχα) και οι γυναίκες τραγουδούσαν μοιρολόγια. Τη Μεγάλη Πέμπτη οι νοικοκυρές έφτιαχναν προζύμι για λαμπρόψωμα, τσουρέκια, κολλίκια (κουλούρια) με στολίδια από ζυμάρι και έβαφαν τα κόκκινα αυγά. Οι άντρες στα καφενεία ησταυρώνανε τον φάντη, καρφώνοντας ένα τραπουλόχαρτο στο ντουβάρι για να στιγματίσουν τα 30 αργύρια του Ιούδα.
Τη Μ. Παρασκευή τηρούνταν γενική αποχή από τις δουλειές. Τα κορίτσια από το πρωί μαζεύανε λουλούδια για τον Επιτάφιο. Διαδεδομένο ήταν το έθιμο της πλειοδοσίας για το σήκωμα του Επιταφίου, κατά το οποίο μπατούλιες (ομάδες) νέων ανδρών πρόσφεραν λεφτά στην εκκλησία για να αναλάβουν την περιφορά. Οι νερόβραστες φακές ήταν το κύριο γεύμα της ημέρας και συμβόλιζαν τα δάκρυα της Παναγιάς. Εναλλακτικά μαγείρευαν μαρούλια και κουκόμυτες βουτηγμένα σε ξίδι, που συμβόλιζαν την πίκρα του Εσταυρωμένου. Το Μ. Σάββατο γίνονταν οι τελευταίες ετοιμασίες και το σφάξιμο των αρνιών. Μετά την Ανάσταση έφερναν το άγιο φως στο σπίτι και φύλαγαν ένα κόκκινο αυγό στο εικονοστάσι μέχρι το επόμενο Πάσχα. Έτρωγαν σούπα αυγολέμονο ή τηγανητά τζιεράκια και σγαρδουμάκια, καθώς η μαγειρίτσα ήταν άγνωστη. Άγνωστο ήταν και το έθιμο του σουβλιστού αρνιού τη Λαμπρή. Το αρνί μαγειρευόταν στον φούρνο με κληματόβεργες ή γεμιστό. Χαρακτηριστικά έθιμα των ιωνικών παραλίων και των νησιών ήταν τα τσερκένια (χαρταετοί), οι κούνιες που συμβόλιζαν την ανάσταση των ψυχών και το λέμπι.
Το Πάσχα της προσφυγιάς
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούσαν οι τουρκόγλωσσοι Καππαδόκες που έφτασαν στην Ελλάδα. Όπως σημειώνει ο Ευάγγελος Αυδίκος, «στην Καππαδοκία τελούσαν σε οικείο περιβάλλον τις θρησκευτικές τους τελετές. Όλοι ήταν ίδιοι και με τους μουσουλμάνους, σε καιρούς ομαλούς υπήρχε ανεκτικότητα. Στην Ελλάδα η τουρκοφωνία τους συνιστούσε στοιχείο πολιτισμικής μιαρότητας. Η τέλεση των εθίμων του Πάσχα ήταν ένα επιχείρημα για την ελληνικότητά τους. Γι’ αυτούς ήταν δυσβάσταχτη η διαδικασία προσαρμογής, εκτός των άλλων και για το ότι δεν ήξεραν ελληνικά. Κι έτσι η ανάγνωση του Ευαγγελίου και στα τουρκικά το Πάσχα τούς τοποθετούσε μέσα στα όρια της Ορθοδοξίας, συνεπώς και της ελληνικότητας, παρά τα στερεότυπα και τις διακρίσεις. Τα στερεότυπα αφορούσαν όλους τους πρόσφυγες, οι οποίοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες να εκφράσουν με όρους ισοτιμίας τη θρησκευτική τους πίστη. Για τον λόγο αυτό αναγκάζονταν να μην είναι ορατοί λειτουργώντας ως ξεχωριστή ομάδα, μακριά από τους γηγενείς, οι οποίοι τους αντιμετώπιζαν υποτιμητικά».
Η περιθωριοποίηση και η υποτίμηση των προσφύγων αποτυπώνονται στο Πάσχα του 1924. Έντεκα μέρες πριν το Πάσχα στον Βύρωνα, είχε ολοκληρωθεί το χτίσιμο του πρώτου προσφυγικού οικισμού χωρίς μέριμνα για την ανέγερση ναού. Ως λύση προτάθηκε το ξωκκλήσι του Αγίου Λαζάρου. Αρνούμενοι οι διαχειριστές του ναΐσκου να τον παραχωρήσουν στους πρόσφυγες, μετά τη λειτουργία το Σάββατο του Λαζάρου τον κλείδωσαν. Ο αρχιεπίσκοπος Παπαδόπουλος όρισε το ξωκκλήσι χώρο εκκλησιασμού των προσφύγων και όρισε νέα επιτροπή διαχείρισης. Η επιτροπή ζήτησε την παράδοση της διαχείρισης του χώρου με τα λατρευτικά σύμβολα, αλλά οι έως τότε διαχειριστές την αρνήθηκαν. Έτσι, τη Μ. Πέμπτη αποφάσισε να καταλάβει το ξωκκλήσι, όμως από μέσα έλειπαν ο Επιτάφιος, τα σύνεργα της Ανάστασης και το ταμείο. Η επιτροπή κάλεσε τους πρώην διαχειριστές στον ναό ώστε να βρεθεί συμβιβασμός, εκείνοι όμως, εμπαίζοντας τους πρόσφυγες, μετέφεραν τη συνάντηση σε μπυραρία και δήλωσαν ότι θα τους παραδώσουν μονάχα 138 δραχμές. Τελικά η επιτροπή κατασκεύασε με πρόχειρα μέσα τον Επιτάφιο και τα αναγκαία σκεύη για την Ανάσταση. Την ίδια χρονιά, οι πρόσφυγες σκηνίτες του καταυλισμού Συγγρού στην Καισαριανή, οι οποίοι ακόμα ζούσαν σε άθλιες συνθήκες, διέρρηξαν αποθήκη υγειονομικού υλικού του στρατού προκειμένου να τη μετατρέψουν σε εκκλησία, όπου τη Μ. Παρασκευή λειτούργησαν εν ονόματι του Αγίου Νικολάου. Ως πρωταίτιος για τη διάρρηξη συνελήφθη ο Παναγιώτης Σταμπούλος και φυλακίστηκε. Το περιστατικό καταγράφει ο ίδιος στο ημερολόγιό του.
